Veliki dan za srpsku istoriju: Na današnji dan je oslobođen Beograd od njemačkih okupatora
Na današnji dan, 20. oktobra 1944. godine, Beograd je oslobođen od njemačkih okupatora u Drugom svetskom ratu. Tradicionalna manifestacija “Dani slobode“ počinje memorijalnim defileom sa beogradskih Terazija.
Beogradska operacija bila je jedna od najkrupnijih i najvažnijih bitaka u Drugom svjetskom ratu na našem prostoru.
Oslobodiocima, sovjetskom Crvenom armijom, zapovijedao je general Vladimir Ždanov (1902 – 1964). Jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) komandovao je general Peko Dapčević (1913 — 1999).
Operacija oslobađanje Beograda počela je 12. i trajala do 20. oktobra 1944. godine.
Beograd je tada oslobođen posle tri godine i sedam mjeseci okupacije (april 1941 – oktobar 1944).
U Drugom svjetskom ratu grad je strahovito stradao, kako tokom Aprilskog rata 1941, kada je teško bombardovan i velikim dijelom razoren, potom tokom trajanja njemačke okupacije.
Saveznička vazduhoplovstva su tokom 1944. godine bombardovala Beograd tokom aprila, maja, juna, jula, septembra 1944. Ukupno u 11 navrata. Najrazornije je vjerovatno bilo bombardovanje na pravoslavni Vaskrs 16. i 17. aprila 1944. godine.
Jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) dospjele su do oboda grada, odnosno do Žarkova i Čukarice, 14. oktobra. Tokom noći 13. na 14. oktobar zauzeta je Avala.
Napad iz četiri pravca
Potom, tokom posle podneva 14. oktobra uslijedio je zajednički napad na Beograd Crvene armije i snaga NOVJ, iz četiri pravaca, odnosno kolone.
Njemačke trupe pružale su ozbiljan, oštar otpor.
Jedan pravac nastupanja bio je od Čukarice prema Savskom pristaništu. Drugi smjer prodora bio je od Topčidera put ulice Kralja Milana. Naredna dva pravca bila su od Banjice preko Dedinja prema Krunskoj ulici, i niz Bulevar kralja Aleksandra put Dušanove ulice.
Tokom prvog dana i noći završne faze operacije zaposjednuta je Banjica, Dedinje, Topčider. Oslobođena je takođe Dunav stanica. Pojedine jedinice NOVJ i Crvene armije dospjele su do Slavije i Mostara (prostor današnje petlje).
Žestoke borbe vođene su na potezu ulica Miloša Velikog i Nemanjine, gdje su se njemačke trupe odlučno branile.
Do zdanja Narodnog pozorišta oslobodioci dopiru negdje predveče 16. oktobra. Zgrada je zauzeta sjutradan.
Žestoke borbe oko mosta na Savi
Žestoke borbe vođene su oko obezbjeđenja mosta preko Save, željezničkog, kao i na prostoru padine od Terazija, od hotela Moskva, prema Savi. Potom kod Šećerane na Čukarici, takođe najvjerovatnije zbog prilaza rijeci. Artiljerijsku podršku njemačke trupe su imali sa Ade Ciganlije i sa Bežanije.
Do 18. oktobra Njemci su pokušavali i kontranapade, tako da su smjenjivane inicijative jedne i druge strane.
Uveče 19. oktobra na vrh oblakodera „Albanija“ na Terazijama postavljena je zastava Jugoslavije sa petokrakom. Bilo je to događaj velikog simboličnog značaja.
To zdanje bilo je najviša zgrada ondašnjeg Beograda. Zastavu je postavio partizan Miladin Petrović.
Tada je zauzeta i glavna Željeznička stanica u dnu Nemanjine, kao i hotel „Moskva“ na Terazijama.
Njemačke jedinice povukle su se preko Save tokom noći između 19. i 20. oktobra. Te noći, u ranim jutarnjim satima oslobođen je Kalemegdan. Gornji grad je u to vrijeme bio vojna tvrđava, nedostupna civilima. Tako je bilo i u međuratnom periodu.
Njemci su žestoko branili i te noći prilaze mostu na Savi, kao i Kalemegdan.
Savski most oslobodioci su zauzeli ujutro 20. oktobra. Njemci su prethodno minirali most s namjerom da ga podignu u vazduh odmah pošto njihove trupe budu prebačene.
Most je spasen tako što su presječeni kablovi za detonaciju. Spasavanje mosta pripisivano je učitelju Miladinu Zariću.
Prema drugoj verziji, zasluga pripada Zemuncima Nikoli Milovančevu i Krsti Vučiću. Prema trećoj verziji, eksploziv na mostu su demontirali pripadnici Dunavske flotile Crvene armije, za šta je odlikovan kapetan Grigorij Orhipenko.
Zemun je oslobođen 22. oktobra. Njemci će se potom utvrditi u Sremu na potezu koji će postati poznat kao Sremski front, uglavnom na liniji razdvaja srpske i hrvatske etničke većine. Pritom, u Beogradu su ostali prikriveni pripadnici njemačkih snaga s ciljem diverzantskih dejstva u pozadini. Te grupe su zatim razbijene.
Poginulo skoro 4.000 boraca
Kompleks Spomen groblja oslobodiocima Beograda, nasuprot ulazu u Novo groblje, otvoren je svečano 20. oktobra 1954. na desetogodišnjicu oslobođenja grada.
Na površini od 1,12 hektara sahranjeno je 1.395 borca Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) i 818 boraca sovjetske Crvene armije.
Tokom oslobađanja grada poginulo je 2.944 pripadnika Narodno oslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) i 961 borac Crvene armije.
Uoči obilježavanja dvije decenije od oslobođenja Beograda, avion sovjetske delegacije udario je, nesrećnim slučajem, u Avalu. Na mjestu pada letjelice podignut je spomenik. Tom prilikom poginuli su maršal Sergej Birjuzov (1904 – 1964) i general Vladimir Ždanov (1902 — 1964).