Prvi maj: Od protesta u Čikagu, preko jugoslovenskih uranaka do ćevapa!

Prvi maj, poznat kao praznik rada, ima bogatu istoriju koja seže u 19. vijek. Ovaj dan se prvenstveno slavi kao obilježavanje dostignuća radničkih prava i solidarnosti među radnicima širom svijeta.

Njegovo porijeklo se vezuje za borbu za osmočasovno radno vrijeme koja je vođena sredinom 19. vijeka, posebno nakon tragičnih događaja tokom demonstracija radnika u Čikagu 1886. godine.

Radnički protesti u Čikagu trajali su više dana i u skladu sa planom organizatora koji nisu željeli da kompromituju ideju uličnim sukobima, sve je djelovalo mirno – radnici su samo burno marširali ulicama i slušali vatrene govore sindikalnih vođa, među kojima su se kao govornici posebno isticali tapetar i anarhistički vođa Avgust Spajs i borac protiv ropstva i urednik anarhističkog lista Alarm, Albert Parsons.

Protesti su kulminirali generalnim štrajkom 1. maja 1886. godine, a okupljeni su zahtijevali osmočasovno radno vrijeme. Ovi protesti su doveli do sukoba sa policijom, a kasnije su se dogodile i eksplozije na Hajmarket trgu, što je rezultiralo smrću i povredama nekoliko osoba, uključujući i sedam policajaca. Iako se tačan tok događaja i krivci za eksploziju nikada nisu potpuno razjasnili, ovaj događaj je imao dalekosežne posledice i postao je simbol borbe radnika za prava.

 

Nakon, može se reći, masakra na Hajmarketu, uhapšeno je osam anarhističkih vođa, među kojima su bili i Spajs i Parsons. Uslijedilo je suđenje koje je ušlo u istoriju kao jedan od najočiglednije montiranih političkih procesa. Suđenje je privlačio pažnju medija u cijelom svijetu, a u njemu je bilo mnogo nepravilnosti, kao što je detalj da su u poroti sjedeli rođaci nastradalih policajaca.

Sud je brzo ustanovio da nijedan od uhapšenih anarhista nije odgovoran za bacanje bombe, niti je to naredio, niti pripremao eksploziv. No, uprkos tome, svih osam osumnjičenih proglašeni su krivim zbog „krvavog voća“ koje su u svom anarhističkom djelovanju posijali.

Sedam anarhista je osuđeno na smrt vješanjem, a jedan na zatvor od petnaest godina. Jedan od osuđenih je uspio izvrši samoubistvo neposredno pred izvršenje kazne, a ostala šestorica, uključujući i Spajsa i Parsonsa, obješeni su 11. novembra 1887. Njihova smrt je izazvala gnijev i tugu širom svijeta, a samo Parsonsovoj sahrani je u Čikagu prisustvovalo 250.000 ljudi.

U znak sjećanja na masakr na Hajmarketu, protesti radnika širom Amerike za osmočasovno radno vrijeme narednih godina su organizovani upravo prvog maja. U međuvremenu, anarhistička ideja je u svijetlu bombaškog incidenta sticala sve više neprijatelja kao izrazito agresivna i rušilačka, ali je priča o masakru na trgu Hajmarket bez sumnje doprinijela da se prvi radnički globalni pokret ujedini oko jednog datuma.

Na prvom kongresu Druge Internacionale u Parizu 1889. godine, komunističke partije i sindikati iz cijelog svijeta su se dogovorili da zbog simbolike izaberu baš Prvi maj kao dan kad će se organizovati prvi sveopšti internacionalni štrajk radnika za osmočasovno radno vrijeme.

Protest koji je po ovom dogovoru održan 1. maja 1890. doživio je izvanredan uspjeh i mada je nivo komunikacija u to doba bio neuporediv sa današnjim, demonstarcije su istovremeno uspješno podignute u stotinama, hiljadama gradova širom cijele planete.

Njegove posledice su stigle mnogo kasnije u vidu čitavog spektra socijaldemokratskih prava koje ljudi danas uživaju, kao što je osmočasovno radno vrijeme, pravo na lični dohodak, pravo na praznike ili penziono i socijalno osiguranje.

Sam 1. maj je već početkom XX vijeka postao međunarodni simbol borbe za radnička prava, mada se situacija izmijenila u seriji revolucionarnih događaja u prvoj polovini XX vijeka, kakva je bila boljševička revolucija u Rusiji oktobra (novembra) 1917. godine.

Nakon Oktobarske revolucije i početka dominacije Sovjeta nad komunističkim pokretima, Prvi maj postaje jedan od osnovnih simbola boljševičke vlasti. Mada ga i veći broj nekomunističkih zemalja pod pritiskom sindikata uvodi kao nacionalni praznik, on postaje i simbol spoljnopolitičke snage i mjere uticaja SSSR-a, čiji značaj dostiže vrhunac tokom Hladnog rata.

U SAD vlasti ne prihvatajuPrvi maj kao praznik, pa zaposleni radnici tamo svoj dan obilježavaju u septembru.

Prvi maj u Jugoslaviji

Prvi put Prvi maj je obiježen u Jugoslaviji  1945. godine, nakon završetka Drugog svjetskog rata. Tog dana, radnici su slavili oslobođenje od fašističke okupacije i istovremeno odavali počast svojim borcima i žrtvama u borbi protiv nacizma. Nakon toga, Prvi maj je postao zvanični praznik u Jugoslaviji, obilježavan velikim radničkim paradama i kulturnim događajima širom zemlje.

Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija je veliku važnost pridavala Prvom maju.

Svako ko je živio u to vrijeme sa sjetom u očima se sjeća velikih parada, opšteg narodnog optimizma, prasećeg i jagnjećeg pečenja sa ražnja i jednog mnogo bezbrižnijeg perioda.

Od 1947. godine uglavnom su organizovane vojne parade, da bi se pokazala moć novonastale države. Kasnije od 60-ih godina prošlog vijeka parade se više posvećuju radničkim pokretima, pa su se ulicama na posebno napravljenim platformama za tu priliku, vozili radnici državnih preduzeća. U paradama su učestvovali i studenti, đaci osnovnih i srednjih škola, kao i kulturno – umetnička društva. Sve što je bilo ponos tadašnje Jugoslavije nalazilo se na jednom mjestu.

Nažalost, nakon raspada velike države, u svih šest novoformiranih država radnici su uglavnom postali moderni „robovi“, tj. sada mogu da sanjaju o velikom dijelu prava u koja su uživali tokom postojanja SFR Jugoslavije.

Tako u novije doba, veliki broj radnika, odnosno zaposlenih na prostoru bivše SFR Jugoslavije, Prvi maj proslavlja uglavnom u skladu sa svojim skromnim mogućnostima – raduju se slobodnim danima i roštilju sa prijateljima.

Zaposleni u Crnoj Gori, pogotovo oni starijih generacija mogu samo da konstatuju da država i većina poslodavaca moraju mnogo toga da urade, da bi zaposleni ponovo mogli da se osjete važnim i zaslužnim građanima.