Na današnji dan prije 94 godine prestalo je da kuca srce iskrenog srpskog prijatelja Arčibalda Rajsa

Na spomenik Arčibaldu Rajsu danas je položen vijenac povodom ceremonije obilježavanja 94 godine od njegove smrti.

Državnu ceremoniju predvodio je državni sekretar u Ministarstvu za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja Zoran Antić, a vijence su položili i predstavnici Vojske Srbije, Ministarstva odbrane, Ambasade Švajcarske u Srbiji, kao i predstavnici nekih građanskih udruženja.

Član Gradskog veća Jovan Jokić istakao je da se današnjom ceremonijom sjećamo jednog od najvećih prijatelja srpskog naroda, koji je u Srbiju došao 1914. godine na poziv srpske vlade.
Jokić je podsjetio da je Rajs došao da istražuje zločine austrougarske, njemačke i bugarske vojske nad civilnim stanovništvom, i da je iza njega je ostalo mnogo pisanih djela, među kojima se izdvaja „Čujte Srbi“.

Srbija treba jednog iskrenog prijatelja

Prije tačno 94 godine prestalo je da kuca srce, čuvenog švajcarskog kriminologa, forenzičara, humaniste i doktora Arčibalda Rajsa.
Bijes zbog poraza u čuvenoj Cerskoj bici, kaznene ekspedicije austrougarskog generala Oskara Poćoreka ispoljile su nad nedužnim stanovništvom, čineći strašna zlodjela o kojima se u tada uglađenoj Evropi nije znalo.

Iz tog razloga, srpska vlada poziva doktora Rodolfa Arčibalda Rajsa, kao poznatog naučnika i kriminalističkog stručnjaka iz neutralne zemlje da istraži i utvrdi kršenje međunarodnih konvencija, zločine okupatora i njegovih saradnika.

„Srbija treba jednog iskrenog prijatelja koji zna posmatrati“, bile su riječi koje je Rajsu umjesto dobrodošlice uputio Nikola Pašić, kada je septembra 1914. sa grupom švajcarskih ljekara, dobrovoljaca, stigao u ratom zahvaćenu Srbiju.

„Otiđite na front, otvorite oči i uši i onda kažite svijetu šta ste vidjeli i čuli“, bilo je sve što mu je rekao predsjednik srpske vlade.

Poslušao je riječi srpskog diplomate. Pisao je. Bilježio. Fotografisao zlodjela koja su činili carski vojnici nad srpskim stanovništvom koje su u evropskim krugovima nazivali varvarima.
Iako je znao da zbog toga neće biti omiljen u svojoj domovini, slao je u svijet slike o stradanju Srba, vođen ubeđenjem da mora da govori istinu i samo istinu.
Rajsovi izvještaji i članci u listovima neutralnih zemalja i Francuske imali su odličan prijem kod čitalaca i širok odjek u javnom mnjenju, jer ih je pisao ugledni naučnik i profesor Univerziteta iz neutralne zemlje. To je imalo presudan uticaj za probijanje informativne blokade Srbije.

Dok je sa jedne strane bio zaprepašćen nedjelima okupatora, sa druge je bio iznenađen humanim odnosom koje je srpski vojnik pokazivao nad zarobljenim austrougarskim vojnicima.
„Koliko sam, tako, puta u toku rata gledao kako dovode zarobljene neprijateljske vojnike iznurene od gladi, i umjesto da te ljude, koji su im spalili kuće i masakrirali žene i djecu zlostavljaju, srpski vojnici bi se smilovali nad njihovom sudbinom i davali im poslednje parče hleba iz džepa“, govorio je Rajs.

Možda upravo iz tog razloga, njegova naklonost i poštovanje prema srpskom seljaku i vojniku je svakim danom bivalo sve snažnije. Kao dobrovoljac, sa srpskom vojskom proživljava golgotu povlačenja preko Albanije, da bi nakon oporavka naše vojske na Krfu, sa vojnicima Moravske divizije učestvovao i u proboju Solunskog fronta.

Srbiji privržen do kraja života

Po završetku Velikog rata odlučuje da napusti univerzitetsku karijeru i vilu u Švajcarskoj, gradeći na Topčideru kuću u moravskom stilu koju naziva vila „Dobro polje“, u znak sjećanja na mjesto u Makedoniji gdje se odigrala jedna od presudnih bitaka na Solunskom frontu.
„Sanjao sam o kakvoj maloj seljačkoj kućici nedaleko od Beograda, gdje bih provodio večeri sa drugovima sa kojima sam se upoznao na Miletinoj kosi, na Rovovskoj kosi, na Mačkovom kamenu, na Čukama i drugim mjestima“, naveo je u pismu upućenom čuvenom vojskovođi Živojinu Mišiću 1919. godine. Dvije godine kasnije dobija plac na Topčideru, gdje od sopstvenog novca gradi vilu.
„San mi se ostvario“, zapisao je.

U toj kući, koja je samo nosila naziv vila, a zapravo bila skromna prizemna kuća, 8. avgusta 1929. godine u 4.30 prestalo je da kuca srce velikog prijatelja srpskog naroda. Uzrok smrti bio je moždani udar kao posledica žučne svađe sa prvim komšijom, bivšim ministrom Milanom Kapetanovićem koji ga je, prema nekim svjedočenjima, opsovao.

Dan kasnije njegovo tijelo je preneseno u Opštu državnu bolnicu, gdje mu je, prema poslednjoj želji, srce izvađeno i odneseno je u urni na Kajmakčalan, gdje je sahranjeno zajedno sa ostalim oslobodiocima Solunskog fronta. Na urni, koja je polomljena od strane bugarskih vojnika u Drugom svetskom ratu, pisalo je:
„Ovde u ovoj urni, na vrhu Kajmakčalana zlatno srce spava,
prijatelj Srba iz najtežih dana, junak Pravde, Istine i Prava,
Švajcarca Rajsa, kom` nek je slava“.

Sahranjen je sa generalskim počastima i po pravoslavnom obredu. 10. avgusta, u popodnevnim časovima, na topčiderskom groblju.

(Sputnjik)