Goran Vasin: Zašto izbori 2. aprila u Crnoj Gori imaju epohalni značaj?

Na izborima u Crnoj Gori građani će imati prilike da se izjasne o budućnosti svoje države na presudan način. Izbori su prekretna tačka u politici koja simboliše vladavinu jednog čoveka – Mila Đukanovića, u dugom vremenskom periodu i koja je pod plaštom evropskih i evroatlantskih integracija godinama predstavljala matricu održavanja režima odavno zrelog za promene.

Politika je u Crnoj Gori uvek predstavljala najvažniji fenomen njenog unutrašnjeg i spoljnopolitičkog razvitka. Još od vremena vladavine knjaza/kralja Nikole (1860–1916), stvaranja političkog sistema u Crnoj Gori, sve pore društva bile su zaokupljene delovanjem formalnih i neformalnih dvorskih krugova. Kao i svuda na Balkanu politika u Crnoj Gori svakodnevna je preokupacija i način života velikog broja njenih građana. O politici se priča, raspravlja, govori, piše, a stvaraju se procesi i kontinuiteti, neretko se konstruišu i mitovi i legende o političkim akterima i dešavanjima.

Nije bilo važnijeg i većeg političkog događaja na Balkanu, a da Crna Gora nije učestvovala u njemu u pomenutom periodu (19. ili početak 20. veka). Balkanski okvir politike posebno je važna konstanta koju ističemo. Velika istočna kriza, Aneksiona kriza, Balkanski ratovi, Prvi svetski rat događaji su koji su dovodili državu u centar pažnje velikih sila i više ili manje menjali način života ili realnost Crne Gore.

Nekada sa više, nekada sa manje uspeha Crna Gora je izlazila na kraj sa svojim problemima – ratnim gubicima, razaranjima (Rat iz 1862, Prvi svetski rat), velikim brojem izbeglica iz Hercegovine, pritiscima velikih sila, a uz stalnu ideju proširivanja svoje teritorije i jačanja uticaja na Balkanu. Vizija knjaza Nikole o velikoj Crnoj Gori od Foče do Mostara, od Nikšića do Prizrena, bila je osnova politike koja je za cilj imala njegovo uzdizanje na tron ujedinjene srpske države. U vremenima kralja Nikole i mnogo pre njega, Srbin i Crnogorac bili su isti pojam, bez razlike u tumačenjima i poimanju nacionalnog ili verskog osećanja. U vremenima posle Drugog svetskog rata, značajnije se insistira na nestanku srpskog identiteta.

Srbija i Crna Gora kroz 19. vek najbliže su države. Saveznice. Bratske države. Dinastijski sporazumi i nesporazumi nisu uticali na osećanje stanovnika obe države, pa ni na stavove samih vladara. Savezi 1866, 1876, 1912. i 1914. nastali su na temeljima solidarnosti, iste vizije zajedničke države i bratske pomoći. Vladarske i rodbinske, kumovske veze, deo su s uzajamnog poštovanja dve države i zajedničkog cilja ujedinjenja. Stoga se nemirni dinastički odnosi moraju analizirati u kontekstu i sličnih odnosa drugih blisko povezanih evropskih dvorova, što je uobičajena pojava, a ne proces nacionalne dezintegracije.

Političke turbulencije nisu signal za mržnju i nepoverenje, što je klima kakvu je godinama stvarao DPS. Srbija je u političkoj ideologiji režima postajala ključni faktor i ključna reč za fokusiranje negativne kampanje i loših poruka. Nema događaja za koji, na ovaj ili onaj način, nije okrivljena Srbija. Floskule o velikosrpskoj ideologiji, četništvu, „Velikoj Srbiji“, okupaciji i aneksiji Crne Gore (1918), postaju matrica svakodnevnog političkog izražavanja. Događaji iz Božićne pobune inspirisane delovanjem kralja Nikole, koji i sam u proglasu ne negira svoje srpsko osećanje, dovedeni su u kontekst aneksije. Istorijski, naravno, potpuno netačno. Kralj Aleksandar Karađorđević, rođeni Cetinjanin, smatrao je Crnu Goru svojom dedovinom, baš kao što je kralj Nikola smatrao Prizren ili nemanjićku državu. Zagovornici takvih neistina pri tome su zaboravljali da su njihovi ideološki preci u Crnoj Gori ostavili za sobom bratoubilački rat i pasja groblja i suštinski postavili temelj mnogo dubljih podela nego kralj koji se čitavog života ponosio Crnom Gorom. Zloupotreba slobodarskih tradicija Crne Gore, koje su vekovima bile inspiracija i Srbima i balkanskim narodima, svedene su na floskule „o borbi protiv velikosrpske agresije“. Taj narativ predstavlja uzak i netačan okvir slobodarstva Crne Gore. Srbija se na taj način, kao najbliža, bratska država, pokušala zameniti novim fantomskim bratimljenjima sa državama koje su po modelu vodile politiku zavađanja Beograda i Cetinja/Podgorice u dugom trajanju.

Nelogično, nerezonski i netačno pisalo se o Srbiji, koja eto ponovo pokušava da okupira Crnu Goru, iako u toj istoj Srbiji žive roditelji, deca, kumovi, prijatelji, braća i sestre, porodice, povezani sa višestrukim vezama u obe države. Na taj način pokušala se izmišljenim problemima, zamagliti realnost pojačane korupcije (epskih razmera, da upotrebimo taj izraz), manjka radnih mesta, forsiranje uslužnih delatnosti (turizam), urušavanje domaćih velikih preduzeća i postrojenja, enormna zaduživanja, za šta je, naravno, u teoriju zavere uvek bilo dobro ubaciti Beograd.

Vladajuće elite Crne Gore smatrale su da će tako u svakodnevnom životu stvoriti dežurnog krivca i uzrok svih ekonomskih i političkih problema sa fokusom na Srbiju, pri tome Srbe koji žive u Crnoj Gori, kao narod koji je stvarao i državu i državnost gurnuti u drugi plan i marginalizovati na mnogo nivoa društevnog života. Na taj način zamagljuje se očita činjenica da Srbija nikada nije negirala državnost Crne Gore, niti pokušavala da ruši Crnu Goru, dok je režim vlastodržaca u Podgorici uzvratio priznanjem Privremenih prištinskih institucija ili optužujući Srbiju za pokušaj puča (2016). To je već viđena metoda veleizdajničkih procesa ili afera koje su teretile Srbiju za razne zavere sa početka 20. veka. Savetodavci su na ovaj ili onaj način bili isti. Po istoj matrici. Mnoge paralele mogu se povući na tu temu, ali je godine 1912. i 1914. kralj Nikola stao rame uz rame sa Srbijom, ali je, naravno, ta paralela zaboravljena. Sa druge strane, Srbija nije i neće zaboraviti Mojkovac 1916, kada je Crna Gora hrabro stala i branila odstupanje srpske vojske, a Janko Vukotić osvetlao obraz čojstva i junaštva. Ta vrsta slobodarstva smetala je Đukanoviću, pa se moglo čuti da je istorijska greška ulazak u rat na strani Srbije (i Antante) 1914, te rat sa Centralnim silama, da je Mojkovac bio poguban po Crnu Goru, potpuno van konteksta, jer da je tom logikom ratovala na strani Centralnih sila – zar bi sačuvala obraz ili državnost?

Sveti Petar Cetinjski kao tvorac moderne crnogorske države, koji je molitvama, jakom voljom, odlučno i vispreno, vodio borbu protiv Turaka i svojeglavih plemena, a na mitropolitskom tronu bio naslednik pećkih patrijaraha, hirotonisan je u Sremskim Karlovcima. Životni politički zavet vezao je za Rusiju. Podsetićemo da tokom 19. veka Crna Gora u političkom smislu postaje važan saveznik Rusije na Balkanu, što je isticano u svakoj prilici. Onaj ko pominje ove procese rizikuje da bude prozvan špijunom i petokolonašem, uz obilje neokomunističkih floskula odavno prevaziđenih u civilizovanom svetu. Očito komunističko nasleđe, koje se ničim izazvano poistovećuje sa demokratijom i liberalizomom ne smeta. Za nasleđe Petrović-NJegoša nije se suviše marilo tokom decenija uprave Brozovih đaka.

Crkveno pitanje sa početka 21. veka postalo je važna stavka života u Crnoj Gori. Dolazak mitropolita Amfilohija Radovića na tron cetinjskih i crnogorsko-primorskih mitropolita udahnulo je život srpskoj crkvi u Crnoj Gori. Naglasićemo poznatu činjenicu da je Crkva univerzalna duhovna institucija i da visokopoštovana i u svetu i na Balkanu Mitropolija postaje sinonim za okupljanje i sabiranje svih ljudi dobre volje, vernika, ali ne i u očima onih koji Crkvu zamišljaju po (kom)partijskom modelu. Spisak crkvenih velikodostojnika koji su bili gosti ili su bogoslužili u manastirima i crkvama Mitoropolije toliko je dugačak da prevazilazi obim jedne monografije zasigurno, ali partiji to nije dovoljan argument. Nasrtanje na imovinu Crkve, pokušaji otimanja svetinja u ime nepostojeće sekte (CPC raskolnika Miraša Dedeića), nije zabeležen slučaj u Evropi 21. veka. Pa ni mnogo šire. Uz sve netrpeljivosti i krizna politička žarišta širom sveta, verske i religijske slobode su univerzalna tekovina, ali o toj činjenici nisu bili informisani kreatori politike nepriznavanja položaja Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori. Ne moramo naglasiti koliko im je strano kanonsko pravo ili poštovanje ranga ili ustrojstva pravoslavnih crkava, koje je posvedočio i NJegova Svesvetost vaseljenski patrijarh Vartolomej.

Ustoličenje mitropolita Joanikija septembra 2021, događaj je bez presedana u novijoj istoriji ne samo Balkana već i mnogo šire. Scene sa Cetinja, gde pod pancirima srpskog patrijarha i crnogorskog mitrpolita policija štiti do ulaska u Cetinjski manastir, poslale su lošu sliku Crne Gore u sve zemlje koje imaju sredstva informisanja. Komiti, huligani, kamenice, mahom ljudi koji ne idu u Crkvu, uz njihovo opravdanje da je Crkva okupirana (misao koja je izgovarana tih dana), uz širenje neopisive mržnje prema Srbiji i SPC, podsećalo je na pogromašku atmosferu iz SSSR. Pomenuti zaboravljaju da je 1989. u Crnoj Gori bilo nekoliko sveštenika i starih monahinja i monaha, a tada su, naravno, brinuli o partijskim zadacima jer osionost ni tada, ni sada, nije znala za granice. Zaboravlja se pri tome da je Dedeića raščinio patrijarh Vartolomej i da je isti bio poznat po skandalima sa proneverama novca i sl. Dedeićevi drugovi iz Ukrajine koji su dolazili na Cetinje, kao što je tzv. patrijarh Filaret Denisenko, dočekani su aplauzima od šačice CPC sveštenika (a koji ni sada nisu svi članovi naznačene organizacije).

Zabrovaljala se i potiskivala činjenica da su patrijarsi SPC Varnava Rosić (1930–1937) i Gavrilo Dožić (1938–1950), bili Crnogorci koji su toliko toga velikog učinili za Crkvu i stradali mučenički u vrtlozima teških događaja u osvit i tokom Drugog svetskog rata. Ubistvo mitropolita Joanikija Lipovca (1940–1945) pravdalo se kolaboracijom, naravno, zaboravljajući koliko je vladika pobila NDH i koliko je Crkva stradala u Drugom ratu. Progoni i montirani procesi i maltretiranja mitropolita Arsenija Bradvarevića od strane kompartijskih prvoboraca skrajnuti su, baš kao i rušenje NJegoševe kapele. Posebno se gubilo iz vida to da je kapelu rušila Austrougarska, a obnovio kralj Aleksandar. Revolucionari su sami tumačili volju vladike Rada, baš kao i kanone u 21. veku. Podizanje Mauzoleja ili danas spomenika Brozu, rezultati su iste matrice razmišljanja, delovanja, po modelu staljinizma (danas u oblandi liberalizma koju navodno zastupaju).

Stoga, građani Crne Gore 2. aprila imaju veliku šansu, epohalnu, da Crnoj Gori obezbede novu i značajno drugačiju budućnost – državu koja će se obračunati sa korupcijom, nasleđem stranke koja svoju vladavinu baštini na aferama i skandalima, koja će ponovo postati deo okupljanja na Balkanu, koja će poštovati i svoje i tuđe tradicije, a davno prevaziđene ideje Brozovih sledbenika poslati u konačnu političku penziju.