Valutni problem u Crnoj Gori: Uticaj uvođenja evra na ekonomiju zemlje

Piše: mr Stevan Gajević, finansijski konsultant

 

Mnogi će reći, pa ovo nije aktuelna tema.

Ok, kada nije zašto kad već koristimo evro kao valutu ne možemo nešto da platimo u EU klasičnim platnim prometom već preko banke korespodenta. Zašto kod nas i u Austriji nisu cijene iste ili slične ? Zašto nam stalno fali gotovina u platnom prometu?

Da bi objasnili predhodna pitanja, potrebno je vratitu se u ne tako blisku prošlost kraj devedesetih kada je Crna Gora na sve načine pokušavala da izvrši secesiju od SRJ. U novembru 1999. godine njemačka maraka se uvodi kao paralelno sredstvo plaćanja sa jugoslovenskim dinarom, dok je od januara 2001. ustanovljena kao jedino sredstvo plaćanja.

Iako sam istorijat uvođenja prvo marke pa onda evra kao valute, nije u užem smislu tema članka, bolni procesi koji su se odigrali kasnije jesu. Valja priznati da ta vremena nisu bila laka ali su bila vrlo pogodna da se popusti i izgubi dostojanstvo. Odnosno zavisi koga pitate, a i nije bitno toliko jer se u Crnoj Gori svaka stvar pamti 3 dana.

Elem kako god da je bilo uvođenje strane valute polulegalno za tadašnje vlastoidršce bio je put da se još više udalje od zajedničke valute dinara a time i od zajedničke države što ne govorim ja, već oni u sami.

Kako treba biti objektivan valja reći da je tadašnji dinar bio sve drugo nego poželjna valuta, prilično inflatoran, promjenjivog kursa, nigdje konvertibilan a služio je samo da se zamijeni za njemačku marku.

Akteri procesa koji su tehnički rukovodili uvođenjem njemačke marke a zatim i evra kao sredstva plaćanja u Crnoj Gori iz današnje perspektiva kada ih se neki novinar sjeti da pita o tome u najmanju ruku očekuju da dobiju orden,. Ipak tadašnji ministar Finansija priznaje da proces nije tekao tako glatko. Naime emiter valute Njemačka i njen veliki brat koji void njemačku spoljnu politiku i danas – USA, nisu blagonaklono gledali na taj process jednostranog uvođenja njemačke marke, jer proces podrazumijeva da kada neko koristi vašu valutu u bankarskom sistemu istovremeno vrši i sekundarnu emisiju a to ne možete lako da kontrolišete.

Čak se navodi da je tadašnja sekretarka Medlin Olbrajt bila izričito protiv toga. Ipak “spasila” nas je jedna prirodna predispozicija a to je da smo previše mali da bi bili smetnja bilo čijem monetarnom sistemu.

Ukoliko pak detaljnije čitate intervjue tog vremena možete vidjeti da je presudnu ulogu I pomoć tadašnjem crnogorskom režimu oko uvođenja njemačke marke imao Soroš a tehnički apoenska struktura je obezbijeđena preko Deutsche Bank AG, Frankfurt am Main. Crna Gora i njena tadašnja Vlada nisu željeli sopstvenu valutu, a imajući u vidu istorijsko iskustvo ti akteri događaja su vjerovatno bili upravu.

Bivši predsjednik M. Bulatović je čak podržavao tezu da je sa aspekta platnog bilansa sa inostranstvom za Crnu Goru bilo je povoljnije da je kao valutu uzela američki dolar. Naravno ova teza je bila opravdana dok je glavni izvozni artikl bio aluminijum u ingotama koji se prodavao berzanski u USD.

Momir Bulatović u knjizi “Nevidljivi Lanci” (Laguna, 2018.godine) navodi da su evropski stručnjaci bukvalno molili rukovodstvo Crne Gore da ne uvodi evro kao svoju valutu, pravdajući to i razlozima da će uvođenje strane valute dovesti do uništavanja izuzetno krhke crnogorske ekonomije. Kako se to odrazlio na platni bilans sa inostranstvom zbog čitalaca objasniću plastično na modelu.

Ukoliko ne izvozite na tržište EU kao što ne izvozimo barem ne dovoljno, izvor novca u našoj ekonomiji može biti jedino kredit što i radimo u praksi i protiv čega sam generalno. Ipak kako nemate svoju monetarnu politiku a ne proizvodite koliko trošite, kredit je nužan da bi se pokrile rupe u platnom bilansu sa inostranstvom.

Sa druge strane imamo i inflaciju onu koja dolazi spolja i koja se mora “peglati” ili produktivnošću rada ili primarnom emisijom koje nemamo. Dakle da bi se sanirala ogromna potrošnja države kredit je neophodan. Pretpostavimo da država uzima kredit 100 € npr. Ako se zadužuje po 7% na godišnjem nivou na kraju već prve godine dug države je 107 €. Kako je platni bilans negativan nemate sopstvenu valutu, to je izvoz i ako ga ima skup i destimulišući za privrednika koji je nekonkurentan sa zajedničkim tržištem EU, ujedno vi ste već u minusu onih 7 € kamate na startu i tako svake godine a da nismo ni počeli.

Da imamo evro kao regularnu valutu, mi bi mogli da imamo određenu primarnu emiciju koju vrši ECB u skladu sa Mastihtom, pa bi plate zaposlenih mogle rasti određeni procenat za stopu inflacije ali i kamate koje bi bile niže, mogle bi se pokriti.

U ekonomskom smislu korišćenje evra kako valute u značajnoj je mjeri uticalo (uz ostale faktore) na lošu sudbinu Kombinata Aluminijuma, preko cijene aluminijuma koja je bila u USD pa samim tim i na njegovo gašenje.

Moramo biti i pošteni pa reći da je uvođenje evra u nekim segmentima imalo pozitivne efekte, a to je ista valuta kao u EU, štednja građana je držata u relativno stabilnoj valuti a inflatorna očekivanja su znatno manja.

Samo uvođenje tuđe valute bilo bi adekvatno da Crna Gora može imati određeno učešće u primarnoj emisiji te valute te imati izvoz koji anulira negativne efekte skupog novca. Skup novac ima efekte u visokoj cijeni inputa koji su prvenestveno iz uvoza ali i realno odsustvo izvoza materijalnih dobara. Netačno je da uvoz robe široke potrošnje treba zahvaliti rastu dohotka građana, jer je rast dohotka istorijski manji od inflacije i dovodi do pada kupovne moći i životnog standarda, zahvaljujući skupom evru. Nerealno je očekivanje da će negativan saldo platnog bilansa bivati sve manji kako se predviđa u nekim analizama taj gap će i u narednom periodu biti finansiran troškovima državnog budžeta, što znači da će biti finansiran iz dugova. Dosadašnja praksa finansiranja investicionih ciklusa na račun troškova države, generišu rast javnog duga, jer se budđet troši na u projekte i potrošnju koji nemaju potencijala za povraćaj investicije ili generisanje većeg prihoda što i nije primarna svrha države. U ovakvim procesima, novac koji obezbjeđuje država iz duga, preliva se u potrošnju i privatne profite, a servisiranje dugova pada na teret stanovništva.

Sve u svemu dogodilo se to da je od 2001. godine CG izgubila svoju monetarnu politiku. Možda treba napraviti paralelu pa takođe reći da odbrambenu politiku takoreći nemamo u savremeno doba, dok smo spoljnu politiku izgubili zadnjih desetak godina pridržavajući se slijepo i doslovce “evropske agende” ma šta to značilo. Dakle htjeli priznati ili ne ostalo nam je malo atributa državnosti u koju se kunemo.

Osvrnuću se u kontekstu teme na spoljnu politiku države koja kao što rekosmo kao samostalna ne postoji. Oni koji u CG donose odluke trebalo bi da prije svega vode interesa o zajedničkom pro bono interesu stanovništva čije interese formalno zastupaju. Slijediti pošto poto tuđu politiku niti je pametno a niti je na Balkanu do kraja moguće jer ćete prije ili kasnije da se nađete rečeno saobraćanim rečnikom “u makazama”.

Mi moramo biti svjesni da je ideja EU koju sledimo veoma dobra ali da je teško ostvariva. Istorijski gledano kad god smo pravili religiju od politike bilo pogrešno, EU je ekonomski džin ali je politički patuljak. Ona pokušava da izađe iz sjenke velikog brata uključuijući se sama i preko mjere u rat u Ukraini za šta nema potreban kapacitet.

Vodeći politiku pridruživanja EU po svaku cijenu kao religijom bez preispitivanja, ne vodeći računa o sopstvenom ineteresu ostali smo bez najmanje 30% jakog turističkog tržišta koje nam je punilo turističku kasu sa više od 30% prihoda. Da li će neko doći iz npr. Belgije I toliko trošiti kod nas procijenite sami. Sa druge strane oni stariji mogu primijetiti da procesi u EU liče na procese u bivšoj Jugoslaviji, Tamo svako vodi svoju politiku svako se bori za sebe, a polovinu članica čeka neki novac kroz “evropske fondove” o kojima odlučuju svi konsenzusom.

Čak i ciljevi politike EU su prilično nejasni, od zelene agende do migracija. Sva suština je da EU stari, manje proizvodi od ostatka svijeta a tehnološki zaostaje čak za Indijom, Iranom, Indonezijom…

Što se nas tiče već smo naglasili da je stvaranje rezervi ključno u daljim globalnim procesima. Prijatelje treba čuvati, što reče naš narod “nije dobro zatvoriti vrata prijatelju bez ikakvog razloga”.

(Mišljenja i stavovi objavljeni u rubrikama „Drugi pišu“ i „Kolumne“ nisu nužno i stavovi redakcije portala „Borba“)