Trijumf Vidovdanskog istorijskog mita u Rimu: Italijanska kraljica Jelena Savojska 1911. recitovala pjesme o Kosovu

Piše: Dragan Milenković

Srbija je na početku 20. veka doživela zaslužan, ali, za mnoge u Evropi, potpuno neočekivan trijumf na Međunarodnoj izložbi umetnosti 1911. ( Esposizione internazionale d’arte) u Rimu.

Izložba je organizovana u cilju proslave 50. godišnjice ujedinjenja Italije, iste godine kada i Drugi svetski sajam u Torinu (koji je imao više naučni fokus). Označio je početak stvaranja Nacionalnog rimskog muzeja. Opšte prognoze za eventualni uspeh ovih manifestacija bile su loše tokom leta 1911. zbog teških vremenskih uslova, kao i epidemije kolere.

Sajam je bio otvoren od 29. aprila do 19. novembra 1911. godine i imao je 7.409.145 posetilaca. Zemlje učesnice bile su Austrija, Belgija, Francuska, Nemačka, Japan, Engleska, Rusija, Srbija, Španija, SAD, Mađarska i Italija.

Na izložbi u Torinu Srbija je predstavljena u velelepnom paviljonu koji je ponovo u srpsko-vizantijskom stilu dizajnirao majstor srpske secesije Branislav Tanazević. Umetnička izložba u Rimu je, međutim, uz potpuno iznenađenje modernističkim pristupom, ostala zapamćena, po potpuno originalnom paviljonu, koji su, specijalno za tu priliku projektovali arhitekta Petar Bajatović i dvojica vajara Ivan Meštrović i Toma Rosandić. Vajari su pomagali arhitekti, kako bi zgradu srpskog paviljona prilagodili želji da se zajedno izlože 222 umetnička dela, od kojih su veliki deo bile umetničke slike srpskih slikara (Retrospektiva srpskog slikarstva do 1911) i skulpture, od kojih je najveći deo isklesao Ivan Meštrović u okviru svoje postavke „Vidovdanskog hrama“.

Prva iznenađenja javnosti počela su kada se čulo da će mala grupa umetnika iz grupe „Medulić“, koju je predvodio Meštrović, izlagati u srpskom paviljonu, a ne u jednom od dva paviljona koje je imala njihova država Austrougarska (austrijski i mađarski), a još veće je iznenađenje bilo kada se videlo da je postavka koju je formirao Meštrović zasnovana na srpskom istorijskom mitu i za Evropu „svežim i veličanstvenim“ iznenađujućim epskim pesmama Kosovskog ciklusa, čiji tekstovi su bili prevedeni, objašnjeni i štampani u katalogu. Srpski mit bio je toliko sličan, ali toliko, ipak, različit od starih grčkih i rimskih mitova, poznatih Evropi. U katalogu, postavka je imala naziv „Kosovski hram“, tek kasnije je zaživeo naziv „Vidovdanski“.

Meštrović je odrastao uz dedu i babu u Otavicama, u Dalmaciji, delu koje se naziva „Dalmatinsko Kosovo“, i od rođenja je znao napamet sve srpske epske pesme o Kosovskom boju. Tu u Dalmaciji, započeo je da uči obradu kamena kod lokalnog kamenoresca, kod koga je učio i Toma Rosandić. Meštrović je bio pobornik Jugoslovenstva, došao je rano u sukob sa austrijskim vlastima, a u Beograd je prvi put došao 1904. da uradi bistu Petra Prvog Karađorđevića.

Međunarodna javnost, okupljena u Rimu, posvetila je možda i veću pažnju srpskom paviljonu, jer je na njegovo otvaranje došao italijanski vladar Vitorio Emanuel Treći od Savoje, sa suprugom Elenom (u stvari Jelenom, ćerkom crnogorskog kralja Nikole Petrovića). Jelena je sa Nadeždom Petrović, Mirkom Račkim i drugim slikarima, glasno govorila epske pesme o Kosovu, koje je znala napamet, i ostavila tako utisak na sve prisutne, posebno novinare.

Oduševljenje je bilo veliko kada se ubrzo čulo da je žiri glavnu nagradu za slikarstvo dodelio austrijskom slikaru Gustavu Klimtu, a za vajarstvo nagrađena je postavka „Kosovskog hrama“, koju je uradio Meštrović.

„Vidovdanski hram nikada nije izgrađen (Meštrović je želeo da on bude na Gazimestanu, između Labe i Sitnice, gde se odigrala bitka), ali je postavka i kasnije drvena maketa hrama jasno govorila o njegovoj velelepnosti i originalnosti.

Spomen-mauzolej, a ne verski objekat trebalo je da bude dug oko 250, a širok oko 200 m. Hram je zamišljen kao kombinacija egipatskih, grčkih i rimskih paganskih hramova. Ulaz u hram je isti kao i kod egipatskog hrama. Visoka vrata na čijem vrhu se nalazi friz sa devet simetrično raspoređenih konja i sokolova (motiv iz pesme „Smrt majke Jugovića“), većih od prirodne veličine. S leve i desne strane ogromnog ulaza su dva manja ulaza sa leve i desne strane, kad se uđe na glavna vrata, nalik nišama. Kada uđete u dugi hodnik (oko 100 m) naći ćete se u kolonadi karijatida iznad kojih je plavo nebo. Žene dopola nage, bez izraženih seksualnih atributa, predstavljaju udovice, majke i sestre poginulih junaka. (Na stepeništu sa unutrašnje strane ulaza u Narodni muzej u Beogradu iz Vasine ulice, mogao je da se vidi deo tih karijatida).

Na kraju ovog otvorenog hodnika uzdizala bi se petospratna kula koja u svojoj osnovi ima kvadratni oblik. Svaki sprat bio bi sačinjen od po dvadeset poređanih u redu karijatida (mišićavih muškaraca) od belog mermera. Na svakoj strani sveta bi bilo po pet karijatida. Prvi sprat bi imao najviše karijatida, drugi malo manje, dok bi peti imao karijatide u ljudskoj veličini. Ovaj toranj simbolizuje duše kosovskih junaka koji se uzdižu na nebesa.

Kroz kulu bi moglo da se uđe u deo hrama koji podseća na rimski Panteon. Ovde je trebalo da se nalazi monumentalni spomenik Kraljeviću Marku na Šarcu visok oko 5 m, jedini poznati spomenik ovom srpskom vitezu. Pored njega bi tu bilo još oko sto skulptura među kojima knez Lazar, Miloš Obilić (ova skulptura se nalazi u atrijumu Narodnog muzeja u Beogradu), Srđa Zlopogleđa, Banović Strahinja i drugi istorijski i neistorijski likovi iz Kosovskog ciklusa narodnih epskih pesama. Neke od ovih skulptura moguće je bilo videti u Narodnom muzeju u Beogradu i narodnom muzeju u Kruševcu. Zatim dva reljefa, pod nazivom „Rozafa“ – „Zidanje Skadra“ i „Kosovka devojka“. Pored ovog velikog centralnog dela sa ogromnom kupolom, sa leve, desne i čeone strane nalazile bi se tri manje dvorane, opet zasvođene kupolama. Kada bi se hram gledao sa visine, ova centralna dvorana sa tri manje dvorane, izgledala bi kao pravoslavni krst sa tri jednaka kraka. Ovaj motiv je preuzet iz pravoslavne crkvene arhitekture gde osnov temelja svake crkve izgledala kao upisan jednakokraki krst.

Sa spoljne strane od ulaza nalazila bi se kolonada stubova koja u stvari podupire  karijatide koje su sa unutrašnje strane. Spoljašnjost hrama ukrašavaju reljefi koji prikazuju scene iz Kosovske bitke u dvodimenzionalnoj tehnici. A sve to opkoljavaju statue sedećih lavova (opet njih devet iz pesme „Smrt majke Jugovića“).

Posle Rimske izložbe 1911. u Srbiji je bio formiran Državni odbor za umetničke poslove Srbije i jugoslovenstva, u čijem programu je bila i izgradnja mauzoleja, ali je nastupio Prvi balkanski rat. Te iste godine je maketa koja je odrađena u razmeri 1:50 prvi put i predstavljena javnosti u Beogradu, a zatim i na XI Bijenalu u Veneciji 1914. godine. Maketa je 1915. godine, u sklopu velike ratne izložbe izložena u Muzeju Viktorije i Alberta u Londonu. Maketi hrama se nakon serije izložbi tridesetih godina 20. veka gubi svaki trag. Maketa je pronađena u lučkom skladišu u Njujorku, ne zna se tačno kada. Vraćena je u Beograd, godina je takođe nepoznata. Poklonjena je muzeju u Kruševcu, povodom šest vekova od osnivanja grada 1971. godine. Danas je izložena u Narodnom muzeju u Kruševcu.

(Novosti online)