Srbi i popis u Crnoj Gori

Piše: dr Aleksandar Raković, istoričar

Pitanje identiteta u Crnoj Gori je od suštinske nacionalne važnosti za srpski narod. Kao i kada je reč o Kosovu i Metohiji, Crna Gora je pitanje prošlih, sadašnjih i budućih generacija Srba.

U vreme vladavine Demokratske partije socijalista nije bilo uslova za održavanje slobodnog popisa. Režim Mila Đukanovića radio je na tome da preoblikuje identitet Crne Gore i da ga iz izvornog srpskog prevede u montenegrinski identitet nalik hrvatskom. Promocija „crnogorskog domovinskog identiteta“ i ideja ekstremnog hrvatskog pravaštva i sada su dominantne matrice politike Demokratske partije socijalista i njenih satelita.

Posle rušenja Demokratske partije socijalista na parlamentarnim izborima 30. avgusta 2020. očekivalo se da će Crna Gora prodisati i da će ispoljavanje srpskog identiteta biti sve slobodnije. Navodno zbog pandemije virusa korona popis nije održan 2021. kada mu je bilo vreme. No, popis nije održan ni 2022. jer nije bilo dovoljno političke volje.

S tim u vezi, vlada Zdravka Krivokapića bila je neiskrena u zaštiti prava srpskog naroda, a rezultati popisa 2021. trebalo je da budu važna osnova za pokretanje suštinskih pitanja položaja srpskog naroda i srpskog jezika u Crnoj Gori. Tek je vlada Crne Gore na čelu sa Dritanom Abazovićem obezbedila skupštinsku većinu i usvojila Zakon o popisu kojim je propisano da će popis biti održan od 1. do 15. novembra 2023.

Međutim, izvestan broj nevladinih organizacija crnogorskih separatista zapretio je da će bojkotovati popis. Bilo je fizičkih napada na članove popisnih komisija. U pozadini su stajale namere Demokratske partije socijalista da se bojkotom popisa destabilizuje država i osujeti slobodno izjašnjavanje građana. Samo Demokratska partija socijalista zna koliko je krala i prekrajala na izborima i popisima.

Ipak, nova vlada Milojka Spajića sprovela je „novembarski popis“ od 3. do 28. decembra 2023, jer je zauzet stav da se novembarski popis pomera za decembar, te da je reč o jednom te istom popisu za koji nije potrebno sprovoditi nove procedure.

Nekoliko meseci posle popisa, iz Crne Gore stizale su neformalne informacije da procenat Srba seže od 36 do 37%, a srpski jezik ide od 50 do 52%.  Time bi Srbi bili apsolutna većina prema maternjem jeziku. Pritom, da je popis održan 2021. nakon litija i srpske revolucije u Crnoj Gori (2020), najverovatnije je da bi popisni rezultati bili nalik takvim.

Nažalost, pokazalo se da je od 2021. do 2023. bilo tendenciozne relativizacije identiteta u Crnoj Gori. Trebalo je da se forsira dualizam kao glavni identitetski koncept u Crnoj Gori, u kom pravoslavno stanovništvo istovremeno iskazuje pripadnost i srpskom i crnogorskim identitetu. Nekoliko političkih i drugih struktura nije želelo da vidi „previsok“ broj Srba u Crnoj Gori.

U ovom trenutku nema dovoljno saznanja da li je to bio interes i inostranog faktora. Bilo bi čak logičnije da zapadni faktor prihvati što veći broj Srba u Crnoj Gori, kako bi pokazao da je odustao od antisrpske politike. Za Zapad bi bilo korisno da prikaže kako se u jednoj NATO državi, kakva je Crna Gora, događa procvat srpstva, da bi se tim putem slala poruka Republici Srbiji i Republici Srpskoj.

Prema zvaničnim rezultatima popisa koje je Monstat objavio 15. oktobra 2024, srpska nacija u Crnoj Gori zastupljena je sa 33%, a tzv. crnogorska nacija sa 41% populacije Crne Gore. Srpskim maternjim jezikom govori 43,2% stanovnika Crne Gore, a tzv. crnogorskim jezikom 34,5% građana.

U odnosu na popis stanovništva 2011. godine, srpska nacionalnost porasla je za 4%, dok je takođe za 4% opala tzv. crnogorska nacionalnost. Srpski identitet je u rastu, a tzv. crnogorski identitet u padu. Zaustavljen je proces asimilacije i namere Đukanovićevog režima da Srbe koriste kao biološku masu za konverziju u tzv. crnogorsku naciju. Nasuprot tome, nastavljen je proces revitalizacije srpstva u Crnoj Gori.

Kada se uzmu u obzir identitetske odrednice izražene na popisu 2023. godine –  srpski identitet je najbrojniji u Crnoj Gori. Ispoljavanje srpskog identiteta je za 2% jače od iskazivanja bilo kog vida tzv. crnogorskog identiteta. Pritom, nemali broj muslimana odabrao je tzv. crnogorski nacionalni i jezički identitet i time pojačao ovu zajednicu. Među njima sigurno ima nedobronamernih koji su odabirom tzv. crnogorske nacije i tzv. crnogorskog jezika hteli da nanesu štetu srpskoj naciji, kako Srbi ne bi bilo najbrojniji u Crnoj Gori.

No, nisu urodile plodom namere nekih struktura u Crnoj Gori da dualizam postane glavni identitetski koncept. Naime, upoređivanjem broja pripadnika srpske nacionalnosti i govornika srpskog maternjeg jezika, uočava se da je desetak procenata građana Crne Gore odabralo dualni identitet, da budu „nacionalni Crnogorci koji govore srpskim maternjim jezikom“. Reč je o populaciji koja ima srpski identitet, ali nema dovoljno hrabrosti da u nacionalnom smislu to i istakne.

Da su se dualisti izjasnili kao Srbi, danas bi srpski narod i po nacionalnosti bio najbrojniji u Crnoj Gori, kao što je najbrojniji prema maternjem jeziku. Nadajmo se da će porast srpske nacionalnosti u Crnoj Gori ohrabriti dualiste da se izjasne kao Srbi. Dovoljno je da samo oko 5% dualista na popisu 2031. odabere srpsku nacionalnost, te bi nacionalno izjašnjeni Srbi bili najveća etnička grupa u Crnoj Gori.

U svakom slučaju, 33% građana Crne Gore srpske nacionalnosti i srpskog jezika predstavljaju stabilnu etničku zajednicu koja se trajno opredelila da sledi i neguje izvorni istorijski identitet Crne Gore, iz vremena kada je ova država pod dinastijom Petrović NJegoš bila nacionalna država srpskog naroda. To su Srbi kao i svi ostali Srbi u Republici Srbiji, Republici Srpskoj, našem okruženju i našem rasejanju.

Srpski narod u Crnoj Gori je za sada stabilizovao identitet na vrlo trusnom i ugroženom prostoru. Oko 200.000 pripadnika tzv. crnogorske nacije koji govore tzv. crnogorskim jezikom znatna su manjina u odnosu na susednih 7 miliona Srba.

Budući da je srpski jezik većinski u Crnoj Gori, pritom i jedini istorijski jezik na tom prostoru, logično bi bilo da u Ustavu Crne Gore bude normiran kao službeni. Nažalost, u segregacionističkom Ustavu Crne Gore (2007), koji su doneli Demokratska partija socijalista i satelitske stranke, samo je tzv. crnogorski jezik službeni, iako je reč o manjinskom jeziku. Proces promene Ustava Crne Gore je složen. Skoro ga je nemoguće promeniti na referendumu.

No, Ustav Crne Gore iz 2007. je toliko loš i segregacionistički usmeren protiv Srba da bi bilo najbolje usvojiti novi ustav Crne Gore. Procedura za to bila bi da naredni parlamentarni izbori budu izbori za ustavotvornu skupštinu. Potom bi ta ustavotvorna skupština dvotrećinskom većinom trebalo da izglasa novi Ustav Crne Gore, u kom bi srpski jezik bio normiran kao službeni jezik. Zatim bi ustavotvorna skupština bila raspuštena, a potom održani parlamentarni izbori za novi skupštinski saziv.

Donošenje novog Ustava Crne Gore ne treba da bude tabu tema. To bi mogao biti hrabar i važan korak da se završi s antisrpskim segregacionizmom. Srpski narod u Crnoj Gori ima svako pravo da u novom Ustavu Crne Gore dobije zaslužen položaj jer su Srbi jedina istorijska nacija u Crnoj Gori i državotvorni narod.

Političkim odlukama italijanskog okupatora (1941) i Komunističke partije Jugoslavije (1945) ustanovljena je tzv. crnogorska nacija. Dakle, tzv. crnogorska nacija nije stvorena u slojevima istorijskog vremena, već je veštačka. Time je nastavljen proces koji vekovima traje na zapadnom prostoru srpskog naroda – od Like do Crne Gore – da od Srba otpada stanovništvo koje kreira identitet radikalno suprostavljan izvornom srpskom.

Slika „etnička salate“ Crne Gore – koju pored srpske i tzv. crnogorske nacije čine još Bošnjaci, Albanci, Muslimani, Rusi, Hrvati i drugi – danas najviše podseća na Liban. Dok u Libanu postoje dogovori između nekoliko hrišćanskih i muslimanskih veroispovesti oko podele vlasti na svim nivoima, u Crnoj Gori toga nema a do daljnjeg ga neće ni biti. Ipak, takva međuetnička rešenja mogla bi da rasterete političke prilike u Crnoj Gori.

U nerazrešenoj međuetničkoj situaciji s kakvom je suočena Crna Gora, optimisti bi mogli reći da je Crna Gora građansko društvo, a pesimisti da je Crna Gora podeljeno društvo i da se borba identiteta nastavlja. Druge evropske države sa složenom etničkom slikom su konfederalizovane (Bosna i Hercegovina, Švajcarska), federalizovane (Belgija) ili regionalizovane (Španija). Neki od ovih primera sadrže republike, neki entitete, neki pokrajine, neki regione, neki kantone, a neki i entitete, kantone i distrikte.

Izglednije je da će se u Crnoj Gori nastaviti borba identiteta i da za sada neće biti ostvareno građansko društvo. Složena etnička slika Crne Gore, opterećena nepoverenjem, ne daje nadu da se pravedno društvo može ispoljiti u njenim skučenim okvirima. Za Crnu Goru je potreban širi prostor. Stoga bi bilo logično da Srbija, Republika Srpska i Crna Gora stvore jedinstvenu državu. To bi bilo dobro za emancipaciju Crne Gore i stabilnost regiona.

(Mišljenja i stavovi objavljeni u rubrikama „Drugi pišu“ i „Kolumne“ nisu nužno i stavovi redakcije portala „Borba“)