Posle Vidovdana

Piše: Nemanja Dević

U sjajnom dijelu Masa i moć nemački nobelovac Elijas Kaneti je između ostalog prepoznavao simbole evropskih nacija – koja je to slika ili stvar s kojom se identifikuje građanin nekadašnje ili aktuelne imperije.

Britanac je kapetan na moru: pored toga što se identifikuje sa morem i moreplovcima, britanski građanin ima i snažan unutrašnji osećaj da je baš on taj koji treba da plovi, ali i upravlja, da kroti, koliko i da daje pravac, u simboličnom smislu brodu, ali u političkom i drugim nacijama koje nisu “izabrane“ kao njegova.

Holanđanin je nasip: skoro petina njegove zemlje nastala je isušivanjem i doslovno otimanjem od mora, pa se građanin identifikuje sa nekom vrstom bedema i sam, u zajednici sa drugima, ima potrebu da taj isti bedem gradi.

Njemci pak imaju dva osnovna simbola, šumu i vojsku. Pruske vojne tradicije su poznate, jednako kao i uloga nemačkog militarizma u izazivanju dva svetska rata u 20. veku. Ali poznat nam je i kult prirode, besprekorni drvoredi duž nemačkih puteva kao da se svakodnevno održavaju. Mit o Teutoburškoj šumi ujedno i spaja ta dva kulta, pa će Kaneti reći da je Nemac u svojoj glavi, pojednostavljeno, zapravo šuma koja maršira.

Švajcarac je gora: pored toga što su njihove planine svetski poznate turističke destinacije, malo je poznato da one za građane, razdvojene jezikom i brojnim kulturnim razlikama, predstavljaju i jedinstven identitetski simbol. Ratni planovi švajcarske vlade u oba svetska rata počivali su na ideji da se, u slučaju napada, građani masovno evakuišu u šume.

Za Francuze je osnovni simbol revolucija (do 1917. kada bi se kazalo “revolucija“ to je uglavnom bio sinonim za Francusku), a Španac je matador – u nekoj vrti ritualnog plesa, on probada bika i kroti zlo i silu koji su se okomili na njega.

Šta bi onda bio Srbin. Mnogo je asocijacija iz različitih istorijskih epoha, ali Srbin bi možda najpre bio božur, i to onaj jedinstveni crveni, kosovski. Po predanju koje uvek kada ga prepričavamo izazove reakciju i uzbudi naše inostrane goste, crveni cvijet dubokog korijena iznikao je iz krvi kosovskih junaka 1389, i to takav samo na Kosovu polju. Čupali su ga, raskorenjivali, neki kažu da godinama nije rađao – i onda je počeo iznova. Samo čuvši takvu priču, hodočasnik sa Gazimestana neće moći da se ne začudi i ne naježi videvši ga, kako raskošno cvjeta iz korova koji ga okružuje, i iako je razrijeđen i malobrojan, kao da prkosi svom rastinju oko sebe.

Simbolika sa Srbima u Staroj Srbiji je jasna i nedvosmislena, ali isto tako i sa čitavom srpskom istorijom, koja je kako Milorad Ekmečić reče, ne kretanje između mača i pluga, već između klanja i oranja. A između svih tih vjekova i svih pokolja, nešto uporno cveta i rascvetava se, miriše i svojom romantičnom ljepotom privlači svakog ko ga spozna.

Zato bi taj božur, kao ranije Natalijinu ramondu, trebalo moderno dizajnirati kao bedž za rever – i umnožiti ga za početak u milion primeraka. Potpisnik ovog teksta prije desetak godina našao se u Kanadi za vrijeme njihove proslave (obeležavanja) „Dana sećanja“ na primirje, ali i vojnike pale od 1914. do istorijskog 11. 11. 1918. U znak  sjećanja na polja Flandrije, gde su sahranjivani kanadski vojnici na Solunskom frontu, ali i istoimene pesme Džona Mekrea (po poetici slične našoj „Na Gazimestanu'“, a autorove sudbine kao Nadežde Petrović), uoči ovog državnog praznika svi građani, lijevi i desni, konzervativci ili globalisti, veterani i tinejdžeri, na reverima nose crveni cvijet maka. Ili njegovu imitaciju.

Vikipedija/ Javno vlasništvo

I čitavo društvo, ma koliko bilo individualističko, mobilisano je oko proslave na razne načine. Posebno je simpatično kada djeca u vannastavnoj aktivnosti, poput neke vrste skauta, prodaju domaće proizvode na benzinskim pumpama ili blizu marketa, i dio prihoda uzimaju za džeparac, a dio preusmeravaju u fond za veterane Drugog svetskog rata. Jer se čak i tamo gde je istorija mršava, a pamćenje još kraće, ipak zna crvena linija dostojanstva.

Da li je toliko teško zamisliti da srpska djeca isto tako budu uključena u ulične akcije pomoći veteranima s Košara i ujedno bolje upoznata sa svojom istorijom? Kako to da godinama ne realizujemo niti jednu sličnu inicijativu koja bi nas sabrala, uzdrmala, probudila?

Nema boljeg dana za takvu akciju od Vidovdana. Iako je prva asocijacija za njega 1389. i Kosovo polje, on se pokazao kao večito aktuelni datum u srpskoj istoriji. Lazarev izbor iz 1389. vodio je i one koji su protestovali u Beogradu 27. marta, sa transparentima koji su bili gotovo identični kao i slovo ispisano u Pohvali knezu Lazaru. Miloševo careubistvo na Vidovdan vodilo je i Gavrilovu ruku, na Vidovdan.

U tome i jeste prva osnovna snaga Vidovdana, jer je njegova etika postojala i znatno prije nego što se on istorijski projavio. Kosovski zavjet potekao je iz Svetosavskog zaveta i odabira da se prolazne zemaljske vrijednosti žrtvuju zarad zadobijanja večnog života i bivstvovanja u Nebeskoj Srbiji.

One nisu vodile put uništenja: izbor srpskog arhiepiskopa u vječnosti učinio je da on još za života svojim savremenicima i sunarodnicima osvještava hramove i gradi bolnice, da ih upoznaje sa zakonima i da im dovodi najmodernije svetske umjetnike da među njima stvaraju, konačno i da prosvećuje neuke i da miri zavađenu braću. Ništa drugo, u suštini, nije pokušavao ni Lazar kada je došao na presto Moravske Srbije. A, kako zapaža Justin Popović, njegova smrt u Hristu, bila je posledica njegovog života u Hristu. Čitav Kosovski epski ciklus protkan je najlepšim jevanđeoskim motivima, od kneževe večere, preko izdaje, pa sve do Lazarevog raspeća…

Druga vrijednost je kako je taj zavjet uspio da stvori parnjake, koje iako dijele vjekovi, djeluje kao da su savremenici: istim duhom nadahnute monahinju Jefimiju i Nadeždu Petrović, Devet Jugovića Kosovskih i Devet sestara Prebilovačkih, dečaka-ratnika iz Jadra Momčila Gavrića i dečaka-ratnika sa Ozrena Spomenka Gostića (obojicu izdahnulih 1993), zatočnike zaveta Njegoša i Šantića, stamene barjaktare sa Kosova 1389. i sa Žabljaka 2020. godine.

Kosovska ideja nalazi se u srži okupljanja ustanika i njihove zakletve nad krstom i 1804. u Marićevića jaruzi, i 1912. u jurišu na Kumanovu i Prilepu. Konačno, mističnim projavljivanjem istorije, koja kada se projavi obuzima i vodi pamteće, na Vidovdan 1992, nakon još jedne bune protiv dahija i ustanka protiv ustaša, u operaciji „Koridor“ oslobođena je i Modriča i probijen koridor života. Dok se nad ovim gradom dizao gust crni oblak požara od spaljenih kuća i minirane rafinerije, iz njega je izranjao neki novi Miloš, Gavrilo ili Đorđe, zaista “sve crnji od crnjeg“. Premnogo paralela i previše slučajnosti za jedan mali prostor i jedan malobrojan narod…

Postavlja se pitanje na koji način je srpski narod tu ideju konzervirao, sačuvao i prenio kroz vjekove ropstva, do današnjih dana. Nestrpljivoj novoj generaciji Srba, čije postojanje kao da je vremenski oročeno, često se otme uzdah gorčine posle svake izgubljene utakmice, svakog iznevjerenog protesta, ili svakih izbora koji nisu ispunili njihova očekivanja.

Kako li je tek bilo iz perspektive onih koji su se od 1459. do 1912. (negde i duže) rađali i umirali u ropstvu, ali sa nadom da konačna bitka još nije izgubljena? Sigurno, bilo je „plahih i lakomih“, koje pominje narodna pjesma, koji su se u odsustvu borbenog duha ili od stvarnog straha od zuluma turčili i katoličili.

Po pisanju Radovana Samardžića, takvih je već u 16. veku možda bila i jedna četvrtina. Ništa manja opasnost nije vrebala ni od unijaćenja na srpskom primorju, ili u srpskoj Vojvodini, gdje je narod okupljen oko svetinja prenijetih sa Kosova pokazao neviđenu postojanost pred nekad nasilnim, a nekad lukavim metodama Vatikana.

Kome je nedokučivo kako su Srbi opstali pod tuđinskom vlašću vjekovima, oduprli se svim pritiscima i većinski ostali privrženi svojoj vjeri i predanju, možda treba da pođe prema temeljima na kojima je postavljena država: na Hilandar.

Svaka liturgija na Hilandaru traje po pet-šest sati, a o većim praznicima i duže. Mnogo lijepo ih je, u smislu odbacivanja košulja taštine, mirenja sa sobom i izmeštanja iz jednog vremena u vanvreme, opisivao Momo Kapor.

Za vrijeme dugih službi čak se i naše misli umore, sklapaju se oči i više nismo sigurni da li sanjamo. Čini nam se da nas je obavio gusti mrak, kom nema kraja, i iz kog prosijavaju samo pokoja svećica i upaljena kandila. I onda odjednom počne da se rađa dan… a pojanje crnorizaca i zvuk kandila razbude i najsnenija srca. Isto kao i sa dušom narodnom! Ili vam tijelo utrne, bole stopala, koljena, kičma… i onda primite pričešće, u trenu se okrepite, progledate, pa opet počnete metanija. Kao i duša narodna! I čini vam se da je malo da se tri puta prostrete ispred ikone Bogomajke ili mesta počinka Svetog Simeona – vratili biste se još tri puta po tri puta, i opet bi vam bilo malo.

I tako su, sećanjem na srpsko gospodstvo, careve i carice na freskama, i vjerom da će se ta slava obnoviti, bili ispunjeni srpski vjekovi. I molitvom: Oče naš, neka bude volja Tvoja. Zašto onda ne čudi da se, upravo molitvom, najčešće brane i kosovski Srbi i o Vidovdanu 2023. godine?