Plan o podjeli Osmanskog Carstva i Erdoganova bezbjednosna opsesija

U Turskoj se rado igraju simboličkim vrednostima istorijskih datuma. Dekret o kontroverznom pretvaranju Hagia Sofije u džamiju je predsednik Erdogan pročitao u 20:53h. Godine 2053 će biti 600 leta od kad su Turci osvojili Grad Konstantinov. A prva molitva u ovoj crkvi, sada opet džamiji, je organizovana 24. jula. Tačno na datum kad je potpisan Ugovor u Lausanne, osnivački akt moderne Turske: 1923 godine. Samo koji mesec kasnije, 29. oktobra 1923 je Mustafa Kemal paša Ataturk proglasio republiku.

Iako će se stogodišnjica slaviti tek za tri godine, već danas se na proslavi intenzivno radi. Jer, 2023 su naredni izbori u Turskoj na kojim predsednik Erdogan želi trijumfalno da pobedi.

Iako ga ama baš niko u Turskoj ne pominje, još više od Lausannskog u kolektivnu svest Turaka se uvrežio jedan drugi ugovor, onaj iz Sevresa, takođe od pre 100 godina, posledji kojeg su sile pobednice posle I Svetskog Rata nametnule poraženima. Po njemu je Osmansko Carstvo, kao gubitnik rata, moralo da se odrekne 80% svojih teritorija i imalo biti svedeno na anatolijski patrljak.

Ugovor iz Sevresa

Po ovom papiru, potpisanom u jednom od predgrađa Pariza, sve evropske teritorije Osmana dobija Grčka: izuzimajući tadašnji tursku glavni grad Istanbul, u koji se uvodi međunarodna uprava. Arabske provincije Osmana se dele između Francuske i Britanije, kao mandatne teritorije. Sredozemna obala turske Male Azije biva podeljena u velike zone uticaja između Grčke, Italije i Francuske. Istočnu Anatoliju dobija novoosnovana država Jermenija a Kurdima se ugovorom obećava autonomija: sa mogućnošću kasnijeg otcepljenja.

Preostali patrljak između Crnog Mora i Centralne Anadolije, teritorija za koji nijedna sila nije bila vitalno zainteresovana, ima da bude država Turska.

Ovaj po Turke katastrofalni tekst ugovora, koji po brutalnosti itekako prevazilazi sve što je u Versajskim Ugovorom nametnuto poraženom Nemačkom Carstvu, se ne da objasniti samo kao odgovor Evrope na turski genocid nad hrišćanskim Jermenima ili prosto osmanskom ratnom krivicom. Ali može kolonijalnim interesima sila pobednica I Svetskog Rata kao i vekovnim naporima Evropljana da istisnu Osmane sa kontinenta. Turski istoričar Taner Akcam, koji predaje na univerzitetima u USA, je ovaj ugovor opisao kao “kasnu osvetu Evrope za tursko osvajanje Carigrada”.

Paša Ataturk i spasavanje Turske države

Ugovorom iz Sevresa je temeljno dovedena u pitanje egzistencijalna mogućnost preživljavanja turske države. Kemal paša Ataturk je već 1919 organizovao pokret otpora protiv savezničke okupacije Anadolije. Zgražanje nad ponižavajućim tekstom ugovora je itekako ojačalo nacionalnu svest i pokret otpora u Ankari, dok je vlada Sultana Mehmeda VI u Istanbulu, koja je prihvatila i potpisala ugovor, momentalno izgubila i autoritet i podršku kod Turaka.

Trupama paše Ataturka je uspelo da ponovo osvoje teren koji čini sadašnju državnu teritoriju Turske. Te pašine borbe Turci danas nazivaju oslobodilački rat. Najduže i najkrvavije su vođene protiv grčke armije, čiji vrhunac je bio tursko osvajanje grada Smirne (Izmira) u septembru 1922, posle čega je sklopljeno primirje, a praktični rezultat bio masovni obostrani progon stanovništva.

U ugovoru iz Lausannea su današnje granice Turske principijelno priznate. Sem toga su Grčka i Turska dogovorile razmenu stanovništva, pri kome je centralnu ulogu imala religiozna pripadnost. Oko 1,2 miliona hrišćana iz Male Azije su tako bila preseljena u Grčku, a oko 400.000 muslimana iz Grčke u Tursku. Do podele Indije i Pakistana 1947 je to bila najveća akcija preseljavanja stanovništva u istoriji.

Objašnjenje za tursku “bezbednosnu obsesiju”

Iako je ugovor iz Sevresa oficijelno bio anuliran ugovorom iz Lausanne, to poniženje Turske do danas nosi posledice. Francuski ekspert za turska pitanja Dorothee Schmidt smatra da tzv. “sevres-sindrom” objašnjava “bezbednosnu opsesiju” turske politike. Političari svih boja taj ugovor koriste kao dokaz da Turskoj sa svih strana preti opasnost da izgubi suverenitet i teritorijalni integritet: u svim turskim školskim udžbenicima deca i dalje uče da je Turska okružena sa tri mora i četiri neprijatelja.

Dok je bio premijer je Necmettin Erbakan 1996 napravio poveznicu između uslova za carinski sporazum sa EU i uslovima ugovora iz Sevresa. Predsednik Erdogan je krajem 2016, koji mesec nakon propalog državnog udara, rekao da bi novi poredak u Turskoj bio gori od onog predvidjenog u Sevresu da su pučisti uspeli da ga sruše. Time je dosadašnja tumačenja da su u Sevresu delovali spoljni neprijatelji Turske Erdogan preneo i na svoje unutrašnje dušmane.

Turci ne žele da zaborave da su hrišćanske manjine dale punu podršku ugovoru iz Sevresa i planovima Zapada za uništenje Osmanskog Carstva. Taner Akcam objašnjava da ogromni problemi oko kritičke obrade “Dešavanja iz 1915”, kako u Turskoj nazivaju totalni genocid nad hrišćanskim Jermenima u Istočnoj Anadoliji, potiču upravo iz bezbednosno-političkog aspekta koji se toj stvari pripisuje. Priznanje da su “Dešavanja” u stvari genocid u Turskoj smatraju pokušajem da se dovede u pitanje turska vlast nad teritorijama koje su do “Dešavanja” naseljavali Jermeni.

“Zapad simpatiše turske državne neprijatelje”

Trajuće nepoverenje prema Zapadu se široko primećuje. Podrška, koju USA daju kurdskim “Narodnim Odbrambenim Jedinicama” (YPG) u Siriji, se u Ankari tumači kao podrška jačanju kurdskog separatizma u Turskoj. A otvorene simpatije evropske levice prema zabranjenoj komunističkoj terorističkoj organizaciji “Radnička Partija Kurdistana” (PKK) tek. Mlaka osuda propalog pokušaja državnog udara 2016 od strane vlada Zapada se u Ankari posmatra kao dokaz za prikrivene simpatije prema pučistima.

Iz svega toga turske elite izvlače zaključak da ako Turska želi da sačuva svoju nezavisnost i teritorijalni integritet, onda mora da se pozda samo “u se i u svoje kljuse”. Da udaljavanje od NATO-partnera principijelno leži u turskim problemima sa pravnom državom i ostalim nagomilanim turskim unutrašnjo-političkim neprilikama poslednjih godina: to u Ankari rado previđaju.

Za Erdogana je i ugovor iz Lausanne diktat Zapada

I dok je ponižavajući ugovor iz Sevresa u turskoj kulturi sećanja fantom I ranga, na ugovor iz Lausanne, kao datum rođenja moderne Turske, podsećaju imena puno ulica i trgova. Što predsedniku Erdoganu, u njegovim naporima da se nadoveže na minulu slavu Osmanskog Carstva, poprilično na nerve ide. Za njega je i ugovor iz Lausanne diktat Zapada, koji je ograničio turske ambicije sa one strane turskih državnih granica: “Morali smo u Lausanne da se odreknemo ostrva, koja su tako blizu naše sadašnje granice da možemo na njih skoro da preskočimo”, kazao je on 2016 gledajući na grčka ostrva. Konflikt sas Grčkom oko granice na moru, koji eskalira poslednjih meseci, ima svoj koren upravo u toj problematici.

Da je prva muslimanska molitva u Svetoj Sofiji, nakon što je Erdogan opet pretvorio u džamiju, održana tačno da na godišnjicu ugovora iz Lausanne u ovom kontekstu Erdoganovih razmišljanja jasno prati logiku razvoja.

Autor: Volker Pabst
Prevod: Mirko Vuletić