Oktobar kralja Aleksandra: Od „čuvajte mi Jugoslaviju“ do „nikad više Jugoslavija“

Piše Nemanja Dević

Proviđenje je Aleksandru Karađorđeviću čudesno odredilo decembar za njegov mesec. U decembru 1888. se rodio na Cetinju, i u decembru 1918, kada je imao samo trideset godina, postao je vladar velikog Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca.

Decembar je bio i kada je 1920. doneta Obznana, akt kojim je zabranjeno političko delovanje KPJ, iste one koja će četvrt veka kasnije poništiti tekovine kraljeve vladavine i zvanično detronizovati Karađorđeviće.

Ništa manje, ipak, za njegov život bio je značajan i oktobar: u oktobru 1912. Prva armija srpske vojske sa njim na čelu izvojevala je veličanstvenu pobedu kod Kumanova i oslobodila Skoplje sa velikim delovima Stare Srbije; u oktobru 1918. započelo je ponovno oslobođenje Srbije nakon Velikog rata; u oktobru 1929. Aleksandrovoj državi je zvanično promenjeno ime u Kraljevina Jugoslavija – konačno u oktobru 1934. on je ubijen u atentatu u Marselju. U tom periodu, između 1918. i 1934, promenili su se tokovi istorije srpskog naroda.

Kralj Aleksandar nije, kako se to danas često govori, samostalno stvorio Jugoslaviju i nekim oktroisanim činom nametnuo svoju ličnu volju čitavom narodu.

Tu državu, sa načelima Pijemonta ili Pruske, koju okupljaju pod jedan isti krov i za sunarodnike smatraju sve one koji govore istim jezikom, sanjala su pokolenja daleko pre 1918. godine. Milorad Ekmečić nalazio je korene te ideje još u 18. veku. Ali su je u samoj završnici Velikog rata, uz nalaženje sopstvene računice, stvorile velike sile Antante. Namenile su joj ulogu „sanitarnog kordona“, gde bi u novonastalom poretku uz Rumuniju, Čehoslovačku i Poljsku, bila dvostruka brana: u odbrani od nemačkog ekspanzionizma i izvoženja revolucija iz Sovjetskog Saveza.

Ma kakva verzija Velike Srbije tada nije dolazila u obzir. Ranije nuđeni Londonski ugovor bio je samo jedan od neoficijelnih planova velikih sila, u sklopu tajne diplomatije, gde su, kako se pokazalo, iste teritorije bile nuđene različitim državama (stvarnim ili potencijalnim saveznicima Antante) radi namirivanja njihovih teritorijalnih pretenzija.

Kada je pak došlo do proboja Solunskog fronta 1918. i velikog pobedonosnog juriša srpske vojske prema Savi, Dunavu i Drini, a zatim i do prelaska tih reka, ni u Londonu ni u Parizu nikome nije ni na pamet padalo da stvara veliku pravoslavnu državu na Balkanu. Pronađen je model u kome će pravoslavni – i onda i sada viđeni kao prethodnica Rusije – u novoj državi postati izjednačeni po broju stanovnika sa drugim konfesijama, a kulturno i ekonomski čak i stavljeni u podređen položaj u odnosu na razvijenije i ratom netaknute rimokatoličke krajeve.

Uzalud su retki prisebni pojedinci, poput Jaše Tomića, govorili još tada da bi, pre navlačenja jugoslovenskog gunja, trebalo obući srpsku košulju. Odnosno, da je prethodno neophodno omeđiti srpske zemlje unutar novonastale Kraljevine.

Srpske elite su u ključnom momentu integracija već bile prihvatile načela republikanske nacije, što je značilo da su i uveliko bile na putu odbacivanja vrednosti zavetne nacije. To je značilo da su i Cvijić i Pupin i Skerlić i S. Jovanović (i svi drugi vodeći intelektualci čija je uloga u kreiranju državne strategije u to doba ključna) uz manje razlike u pogledima prihvatili jezičko načelo kao nešto što će biti integrativni faktor nacije, više nego što su to zajednički mitovi, zaveti, pesme. Tek nakon njih ove ideje prihvatiće i politički vrh Srbije, uključujući i kralja Aleksandra koji je 1914. predstavljao tek jedan od centara moći.

Treba i ovo reći: kao što je pre stvaranja Jugoslavije zvanični Beograd potcenio probleme juga, i tamošnjeg bugaraškog i muslimanskog faktora, tako je 1918. potcenjena i opasnost od rimokatoličanstva i hrvatskog separatizma. Verovalo se da i Hrvati i Slovenci nisu zaokružene nacije, previše različite od Srba, i da će u zajedničkoj državi biti moguća njihova kulturna asimilacija.

To je verovatno bila najveća greška kralja Aleksandra i njegovog okruženja. Jer, desilo se sve suprotno od toga. No, da li je to tek bila megalomanija Karađorđevića, ili se kralj rukovodio impulsima pobedničkog, potentnog, „nabreklog od samopouzdanja“ naroda, sa osećajem da je tada izvršavao svoju istorijsku misiju? Koji je, u isto vreme, što je sa današnje vremenske tačke teško shvatiti, tada još uvek bio pun vere u postizanje kompromisa sa Hrvatima, u meri da je i na izborima 1938. nosilac opozicione liste Vlatko Maček, predsednik Hrvatske seljačke stranke, pobeđivao na izborima u Šumadiji i Pomoravlju.

Demobilizacija srpskog naroda odvijala se dok se dešavala mobilizacija hrvatskog, i kada su tamošnje građanske stranke u nekoliko godina prerasle u tipičan nacionalni pokret. A prvobitna pobuna protiv centralizma pretvorila se u otvoreni separatizam. Ubistvo poslanika u beogradskom parlamentu 1928. dodatno je zaoštrilo nacionalne odnose i radikalizovalo Hrvate.

Projekat integralnog jugoslovenstva brzo je pokazivao znake slabosti. Ranije marginalni i ekstremni ustaški pokret pretvarao se u političku snagu, delom i infiltriranu u politički i javni život zemlje. A vežbajući se za profesionalne ubice u logorima u emigraciji. Jedna od njihovih prvih žrtava, kao i čitavog fašizma koji je bio u ekspanziji 1930-ih godina, bio je upravo kralj Aleksandar Karađorđević.

Tog oktobra 1934. srpski narod je delovao kao da je kolektivno ožalošćen. Delom, jer je izgubio čvrstu i sigurnu ruku koja ga je vodila u burnim vremenima.

Isto tako i zbog smrti vladara koji je – spisak je dug – predvodio vojsku u pobedama 1912-1914. i delio sa njom stradalničku sudbinu 1915, koji je predvodio proces ujedinjenja 1918. kada su se svi Srbi, prvi put posle srednjeg veka, našli u jednoj državi, uključujući i „osvećeno Kosovo„, koji je skršio planove imperija o novom Pijemontu na Balkanu, koji su pravili razne kombinacije o mogućem ujedinjenju, samo da to ne bi bila Srbija.

Isto tako je u slavi obnovio Srpsku patrijaršiju, ukinutu u tursko vreme, stvorio državu pomirenja i obnovio ratom porušenu zemlju, lično gradio i obnavljao niz svetinja, isto kao drevni zadužbinari, bio inicijator i tvorac regionalnih saveza sa ozbiljnim uspesima u spoljnoj politici, kolonizacijom je znatno ojačao srpski element i na jugu i na severu, a izborio se da prestonica zemlje i svi ključni resori Kraljevine ostanu u Beogradu, suzbijajući svaki separatizam…

Naravno da stvar nije jednostrana i da je kralj imao ozbiljnih pogrešaka. Od kobnog vezivanja za Francusku 1920-ih i nekritičkog priklanjanja njenoj politici, preko već pomenutog potcenjivanja rimokatoličkog faktora u zemlji, sklonosti ka apsolutizmu i lošem kadriranju…

Treba samo ovlaš istražiti biografiju generala Živka Pavlovića, Šumadinca i jednog od najvećih heroja ratova za oslobođenje i ujedinjenje, pa videti na koji način se kralj obračunavao sa onima koje je video kao neposlušne. I njegov prijem ruskih „belih“, pored nesumnjivo velikih zasluga u obnovi i unapređenju ratom porušene zemlje (uzmimo za primer samo delo jednog Krasnova), izazvao je i niz problema, tako da diplomatski odnosi sa SSSR-om nisu uspostavljeni sve do 1940. godine. I to je skupo koštalo Kraljevinu koja ionako nije imala mnogo saveznika.

No, kralj je sve svoje grehe smrću u uniformi, i pucnjem onih za koje se smatralo da su poraženi 1918, nekako iskupio u očima svojih savremenika. Ostavimo sada po strani međunarodni momenat i državnički značaj ovog događaja. Na počinak ga je u raznim fazama ispratilo oko 600.000 ljudi, od čega je polovina bila sa teritorije stare Kraljevine Srbije. To bi značilo da je njegov sanduk dodirnuo svaki deseti Srbijanac. Poslednju poštu odavali su mu i sledbenici iz drugih delova Kraljevine: samo iz Vukovara došlo je njih šest stotina.

Nije reč samo o broju, već i o soju – i pitanju ko ga je ispratio. Smrknuti i ozbiljni, ali u suzama, na večni počinak ispraćali su ga njegovi solunci, a sanduk su nosili veterani – nosioci Karađorđeve zvezde. I u poznim godinama, i u drugom režimu, oni su žalili za svojim kraljem, i do smrti nosili svoje Albanske spomenice, sa Aleksandrovim likom i natpisom „svom ratnom drugu“.

U Kraljevini Jugoslaviji postojala je legenda da je u samrtnom ropcu, poslednjim atomima snage, kralj svojim saradnicima došapnuo: „Čuvajte mi Jugoslaviju“. Bila je to država od oko 13 miliona stanovnika, za srpski narod neka savremena verzija Dušanovog carstva. Jugoslavija je pod svojim okriljem okupila niz protivrečnosti i različitosti: koliko se to isprva činilo kao bogatstvo, s vremenom se pokazalo kao slabost.

Možda je, u odnosu na Italiju i Nemačku, jugoslovensko ujedinjenje došlo prekasno da bi se iznivelisale razlike među nacijama za koje je potcenjeno versko opredeljenje bilo ključni element identifikacije. Više ma koja država. Možda je i odocnelo i nastalo u nepovoljnom trenutku, u vihoru između dva svetska rata? Možda bi, da nije bilo Drugog svetskog rata, sve te razlike među jugoslovenskim narodima s vremenom i bile prevaziđene, ili bi se bar postigao nekakav funkcionalan sporazum između Srba i Hrvata po pitanju federalnog uređenja?

Ipak, zbilja nastala 1941. sva je ova pitanja zbrisala. Iako je nastala na plemenitoj ideji mirenja, objedinjavanja i integracija različitosti 1918, država koja se raspala po svim šavovima i u krvi 1941. nakon toga više nije smela da bude obnavljana. Jasenovac, kao sinonim za hrvatski genocid nad Srbima u NDH, isprečio se između jugoslovenskih naroda za vo vjekov. Zato se umesto navodnog kraljevog amaneta nakon Jasenovca samo nametnulo novo geslo: nikad više Jugoslavija. To što je 1945. ona voljom komunista obnovljena i to ovoga puta stvarno kao da je nametnuta; na srpsku štetu i po cenu ćutanja o genocidu, posebna je tema. I tempirana bomba koja je ugrađena u same temelje novog državnog zdanja.

Bar se tako čini, kada razmišljamo o oktobru 1929. i oktobru 1934. iz svoje lagodne pozicije arbitara nad srpskom istorijom.

(RT)