Odnosi pravoslavnih hrišćana i muslimana u Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu
Prvi put od završetka Drugog svjetskog rata, u kome su pravoslavni Srbi podnijeli najveću žrtvu u ljudstvu na Balkanu, srpska javnost je dobila priliku da se na osnovu do sada neobjavljenih arhivskih dokumenata, decenijama nedostupnih istoričarima i istraživačima, upozna sa novim detaljima u odnosima između pravoslavnih hrišćana i muslimana u Bosni i Hercegovini u tim užasnim ratnim godinama.
Sveti Arhijerejski Sinod Srpske Pravoslavne Crkve je na početku Drugog svjetskog rata donio odluku (Br. 2364/42 od 14. oktobra 1941. godine) da svi sveštenici napišu izvještaje o stanju u njihovim parohijama kako bi se sagledala situacija u kojoj se našla Crkva i njen vjerni narod na okupacionim teritorijama. Ista odluka je donijeta i po okončanju rata (Br. 780/47 iz 1946. godine) sa ciljem da se sagledaju ratne posljedice i novonastalo stanje na terenu. Glavna tema gorenavedenih izvještaja su stradanja pravoslavnih Srba te je, stoga, najviše podataka o ubijenima, protjeranima, nasilno pokatoličenima i islamiziranima, prebjeglima, odvedenima po logorima, itd.
U knjizi su predstavljeni podaci na osnovu svjedočenja pravoslavnog stanovništva iz 40 srezova, data u periodu omeđenom 1941. godinom i 1944. godinom, uz iskaze stanovnika 21 sela i jedne opštine, koji su sakupljani 1942. godine, kao i izjave parohijana iz 92 parohije i 3 manastira datih 1947. godine, sabrane na prostoru Mitropolije dabrobosanske, zatim eparhija banjalučke, zvorničko-tuzlanske, zahumsko-hercegovačke i bihaćko-petrovačke.
Sveštenik dr Aleksandar Praščević, autor ovog dragocjenog istraživačkog poduhvata, otkriva nam u svom uvodu da su i savremeni međuvjerski odnosi opterećeni teškim istorijskim iskustvom jer su nam poznati samo sukobi i zločini na vjerskoj i etničkoj osnovi, dok su primjeri međuvjerske solidarnosti i dobrotoljublja, iako malobrojni, ostali nekako neprimetni jer se njima do sada nije posvetila dužna pažnja. Zbog toga, po njegovim rečima, „kao što svaki zločin zaslužuje osudu, i svaka žrtva zaslužuje dostojan pomen, tako i svaki humani postupak zaslužuje da bude istaknut i pohvaljen”.
Akademik Ljubodrag Dimić je u svojoj recenziji istakao da je autor uspješno predstavio i dijelom prepričao autentična svjedočanstva o zločinima počinjenim nad srpskim pravoslavnim stanovništvom u Bosni i Hercegovini. „Istovremeno, oni su (pisana svjedočanstva – red.) svojevrsna oda onim predstavnicima islamske vjere koji su u zlim vremenima imali snage da podignu svoj glas i stanu u zaštitu svojih komšija, prijatelja, poznanika druge nacije i vere. Afirmacija takvog načina ponašanja i vraćanje u svijest savremenika imena ljudi kojima su bili namenjeni „donji spratovi istorije“, još jedan je od doprinosa (ovog – red.) rukopisa. Rad kolege dr Aleksandra Praščevića značajno je upozorenje istoričarima i piscima istorijskih tekstova da treba izbjegavati generalizacije i ustaljene stereotipe i uvijek voditi računa o složenosti događaja, pojava i procesa o kojima pišu”.
Ova istorijska knjiga je dug, prije svega, prema nevinim žrtvama rata, dug prema onima čija su imena dugo bila nepoznata, kako dobročinitelja tako i zločinaca. U ovoj knjizi se konačno mogu saznati decenijama skriveni problemi sa kojima su se susreli pravoslavni i muslimani na svom putu njihovog suživota u Bosni i Hercegovini.