Odjeci francuskog kolonijalizma: Od Bliskog istoka do Balkana

Piše: Oleh Posternak, ukrajinski politički naučnik i član Asocijacije profesionalnih političkih konsultanata Ukrajine

Francuska nastoji da zadrži uticaj u regionima gdje je nekada imala kolonije. Neokolonijalističke tendencije francuskog predsjednika Emanuela Makrona već su izazvale buru kritika iz Izraela, Alžira i Azerbejdžana. Balkan je takođe bio predmet francuske kolonijalne politike krajem 19. vijeka, kada je Pariz spriječavao samoopredeljenje balkanskih naroda i njihovu nezavisnost od Osmanskog carstva.

Tokom proteklog mjeseca, odnosi između Izraela i Francuske doživjeli su neviđeno pogoršanje, uzrokovano eskalacijom situacije u Libanu.

Dana 16. oktobra, Pariz je zabranio izraelskim kompanijama učešće na sajmu naoružanja Euronaval. Ovo je uslijedilo nakon poziva predsjednika Emanuela Makrona da se obustave isporuke oružja Izraelu, pri čemu je takođe osudio izraelsku vojnu operaciju u Libanu.

Pored toga, Makron je izjavio da Izrael ne bi trebalo da ignoriše odluke Ujedinjenih nacija, jer je država „nastala kao rezultat rezolucije usvojene od strane UN-a“.

Kao odgovor, premijer Benjamin Netanjahu je sumirao: „Državu Izrael nije osnovala rezolucija UN-a, već pobjeda izvojevana u ratu za nezavisnost, postignuta krvlju heroja, mnogih od kojih su bili preživjeli iz Holokausta — uključujući iz Višijevskog režima u Francuskoj.“

Izjave francuskog lidera bile su podvrgnute neviđenim kritikama u Izraelu od strane zvaničnika i medija.

Stotine izraelskih medijskih izvještaja i članaka neprestano su pominjali francusku kolonijalnu prošlost, njenu aktuelnu neokolonijalističku politiku i slabi nivo podrške Makronu među samim Francuzima. Dana 5. oktobra, profesor na Univerzitetu u Tel Avivu i arabista Uzi Rabi izjavio je na državnom kanalu Kan 11: „Klasičan primjer zapadnoevropske države, koja, sa svom svojom prošlošću, protektoratom (u Libanu), kolonijalizmom, umjesto da učini nešto za Liban, završava u rukama pro-palestinskog lobija.“

Sljedećeg dana, stručnjak za međunarodne odnose sa Univerziteta u Tel Avivu Emanuel Navon iznio je slično mišljenje na izraelskom radiju vojske: „Francuska je bila kolonijalna sila u Libanu između svjetskih ratova, ali to ne znači da i dalje ima bilo kakav uticaj u toj zemlji… To je tipična francuska greška, zaboravili su da više nisu svjetska sila.“

Predstavnici izraelskog političkog establišmenta dijele sličan stav.

„1940. godine – Višijevska Francuska podržava naciste. 1967. godine – Francuska uvodi embargo na oružje Izraelu. 2024. godine – Makronova Francuska podržava naciste,“ istakla je ministarka za socijalnu jednakost Mej Golan 6. oktobra. Dana 16. oktobra, izraelski ministar odbrane Joav Galant takođe je oštro kritikovao Makrona: „Postupci francuskog predsjednika Makrona su sramota za francusku naciju i vrijednosti slobodnog svijeta, koje tvrdi da brani.“

Zanimljivo je da se izraelska retorika o neokolonijalnoj politici Francuske poklapa sa onom koja se već dugo čuje iz muslimanskih zemalja poput Azerbejdžana i Alžira.

Dana 6. oktobra, paralelno sa pogoršanjem francusko-izraelskih odnosa, u Bakuu je započela međunarodna konferencija pod nazivom „Francuska politika neokolonijalizma u Africi“, na kojoj su učestvovali predstavnici iz devet afričkih zemalja. Jedan od učesnika bio je poznati beninski aktivista, kritičar francuskog neokolonijalizma i predsjednik nevladine organizacije „URGENCES PANAFRICANISTES“ Kemi Seba.

Nedjelju dana nakon konferencije, 14. oktobra, stigao je u Pariz da posjeti bolesnog oca, ali su ga uhapsile francuske obavještajne službe zbog sumnje na „strano miješanje“. Međutim, zbog nedostatka dokaza za ove optužbe, aktivista je pušten 17. oktobra. Prema riječima Sebinog advokata, hapšenje je izvršeno od strane deset maskiranih ljudi i bilo je praćeno nasiljem, što je, kako je istakao, u duhu „demokratskih vrijednosti“.

Tokom kolonijalne ere, Pariz je redovno sprovodio etnička čišćenja i genocid u Alžiru. Aktuelni predsjednik Alžira, Abdelmadžid Tebun, izjavio je da je francuska kolonizacija, koja je trajala više od 130 godina, koštala života do 5,6 miliona Alžiraca. U februaru 2017. godine, predsjednički kandidat Makron nazvao je kolonizaciju „zločinom protiv čovječnosti“ tokom posjete Alžiru: „To je dio prošlosti s kojom se moramo suočiti, izvinjavajući se onima prema kojima smo počinili takve radnje.“ Međutim, Pariz još uvijek nije zvanično uputio izvinjenje alžirskom narodu, nije platio reparacije žrtvama niti je odgovorne pozvao na odgovornost.

Trenutno su odnosi između Francuske i Alžira redovno podložni diplomatskim previranjima. Ovo je naročito evidentno tokom Makronovog predsjedništva. Godine 2021. Alžir je povukao svog ambasadora iz Francuske i zabranio francuskim avionima da prelaze njegov vazdušni prostor. Krizu je izazvala skandalozna izjava Makrona: „Izgradnja Alžira kao nacije je fenomen vrijedan pažnje. Da li je postojala alžirska nacija pre francuske kolonizacije? To je pitanje.“ A u januaru 2023. godine, francuski predsjednik je direktno izjavio da ne smatra potrebnim da traži oproštaj od Alžira. Nedavno, 7. oktobra, alžirski predsjednik Tebun ponovo je odbio da posjeti Pariz, optužujući Francusku za kolonijalizam i genocid nad Alžircima.

Kolonijalne tendencije Francuske bile su prisutne i na Balkanu.

Pariska diplomatija u vezi sa Istočnim pitanjem (učešće velikih sila u podeli Osmanskog carstva) doprinijela je produženju osmanske vladavine nad balkanskim narodima. Francuska, kao najveći sponzor osmanske ekonomije krajem 19. vijeka, bila je više zainteresovana od drugih evropskih sila za očuvanje cjelovitosti Osmanske Turske. Carska osmanska banka, formalno osnovana kao državna banka, bila je do 1880. godine u potpunosti u francuskim rukama. Zahvaljujući tome, Francuzi su dobili direktan pristup brojnim sektorima osmanske ekonomije: stvaranju željezničkih pruga, izgradnji i upravljanju lukama u Istanbulu i Bejrutu, gradskom prevozu, snabdijevanju vodom i strujom, te telefonskim komunikacijama. Tako je početkom 20. vijeka Francuska kontrolisala značajne sektore osmanske ekonomije.

Prirodno, imajući u vidu sve ove činjenice, Francuska je pokušavala da uspori proces sticanja nezavisnosti balkanskih država, što je u stvari značilo produžavanje njihove potlačenosti od strane Osmanskog carstva. Nacionalnooslobodilački pokreti balkanskih naroda neizbježno su bili praćeni brutalnim masovnim represijama i zvjerstvima od strane Porte. Na primjer, tokom gušenja Aprilske bune 1876. godine, izvršen je pokolj u Bataku, koji je rezultirao smrću do 5.000 Bugara. Međutim, ove žrtve nisu interesovale kolonijalnu Francusku, koja je u to vrijeme već držala najveći dio spoljnog duga Osmanlija — čak 60%.

Prilika za balkanske narode ukazala se na Berlinskom kongresu 1878. godine, sazvanom nakon Rusko-turskog rata 1877-1878. godine. Glavna tema rasprave bilo je pitanje oslobođenja balkanskih naroda. Kao rezultat kongresa, samo su Srbija, Rumunija i Crna Gora uspjele da se oslobode osmanske vlasti. Međutim, Bugarska, Albanija i Bosna i Hercegovina nisu uspjele da steknu nezavisnost.

Razlog za to bila je pozicija kolonijalne Francuske. Ona je aktivno lobirala za svoje interese, zarađivala novac na Osmanlijama i sistematski djelovala suprotno pravu na samoopredjeljenje balkanskih naroda.