NEBO I PODNEBESJE – ŠPIJANJE KAO SUDBINA

Piše: Jovan Plamenac

Ostalo je da se priča da guverner Crne Gore pod okupacijom fašističke Italije u Drugom svjetskom ratu general Alesandro Pircio Biroli nije mogao da postigne da primi sve špijune koji su nagrnuli u njegovu rezidenciju na Cetinju. Bilo je to vaninstitucionalno, slobodno špijanje, špijanje s tradicijom. Biti špijun u Crnoj Gori oduvijek je bilo veća sramota nego biti izdajnik. Ipak, špijalo se. Špijalo se s čvrstom vjerom da će to ostati u tajnosti.

„Cjelovito sagledavanje istorijata bezbjednosno-obavještajnih službi u Crnoj Gori se samo djelimično može pratiti kroz institucionalizovane oblike rada u sadašnjem shvatanju ovog pojma“, piše na zvaničnom sajtu Agencije za nacionalnu bezbjednost.

Počeci institucionalizovanja špijanja u Crnoj Gori, kao i na čitavom području na kojem je vlast uspostavljala i ubrzo uspostavila Komunistička partija Jugoslavije bivaju uočljivi samim krajem Drugog svjetskog rata, osnivanjem OZNA. Do tada se špijalo primitivno: glavarima, knjazu/kralju, okupatoru, onima koji su tokom rata likvidirali svoje ideološke protivnike…

Motivi špijanja nijesu bili samo sticanje materijalnih dobara. Špijalo se i iz frustriranosti, zavisti, ideološke „osviješćenosti“, servilnosti, uzvišenog osjećanja korisnosti i odgovornosti za očuvanje uspostavljenog društvenog poretka…
Iz duha špijanja kao opštenarodnog pokreta proizašlo je shvatanje da je normalno da tajna policija, kao organ izvršne vlasti, prati građane Crne Gore osumnjičene da su na bilo kojem planu i na bilo koji način protivnici onima koji su na vlasti.

KAKO JE „NAPREDOVALO“ INSTITUCIONALNO ŠPIJANJE

Širinu i dubinu involviranosti špijačkog duha u današnje crnogorsko društvo egzaktno je pokazala nedavna inicijativa mladog podgoričkog advokata Nikole Angelovskog. On je 18. juna ove godine Skupštini podnio peticiju za donošenje Zakona o otvaranju dosijea i dokumenata civilnih i vojnih obavještajnih službi Crne Gore. Da bi ova peticija ušla u skupštinsku proceduru, neophodno je bilo prikupiti 6.000 potpisa. Peticiju je moguće bilo potpisati u roku dva mjeseca, do 17. avgusta. Iako je ona bila odlično propraćena u medijima, potpisalo ju je nepunih hiljadu građana Crne Gore koji imaju biračko pravo! Nepunih hiljadu od potrebnih šest hiljada! I od skoro 550 hiljada građana s biračkim pravom!

Da li je Crna Gora zaista zemlja iznad koje je nebo plavo kao niđe drugdje i pod kojim su kao niđe drugdje rodni špijuni?

U fokusu javnosti nakon što je advokat Angelovski Skupštini podnio ovu peticiju našao se progon kako stvarnih, tako i oklevetanih protivnika Brozovog režima, osobito pristalica Informbiroa (ibeovaca) koji su montiranim sudskim procesima iz Crne Gore na buljuke slati u zloglasni logor na Golom otoku. Ali to je bio obračun s partijskim kolegama, poklonicima iste ideologije. Već samim krajem rata i odmah nakon njega, komunisti su bez suđenja, ili koristeći montirane sudske procese, poubijali na hiljade crnogorskih građana koje su označili svojim ideološkim protivnicima. Ključnu ulogu u tom zločinu odigrala je

Obavještajna i kontraobavještajna služba „Odjeljenje za zaštitu naroda“ (OZNA) koja je formirana 1944. godine, dok Drugi svjetski rat još nije bio završen.

Inicijativa advokata Angelovskog u crnogorskoj javnosti otvorila je raspravu o svrsishodnosti otvaranja dosijea i dokumenata ovdašnjih civilnih i vojnih obavještajnih službi. Pitanje špijanja, uglavnom, svedeno je na lične posljedice, na stradanje pojedinaca od djelovanja saradnika bezbjednosnih službi.

Međutim, daleko ozbiljnije posljedice špijanja od ličnih su kolektivne, posljedice na društvenu zajednicu. One nijesu samo etičke.
Institucionalno špijanje u komunističkoj Jugoslaviji i postkomunističkoj Crnoj Gori razvijalo se sljedećim organizacionim sljedom:
OZNA je 1946. godine reorganizovana i podijeljena na civilno i vojno krilo. Civilna obavještajna služba nazvana je Uprava državne bezbjednosti (UDBA), a vojna Kontraobavještajna služba (KOS).

Nakon rasparčavanja Jugoslavije u građanskom ratu, novonastale države formirale su svoje bezbjednosne službe. Crnogorska

Agencija za nacionalnu bezbednost formirana je 2005. godine, unutar Savezne Republike Jugoslavije (SRJ). Naredne godine Crna Gora je proglasila nezavisnost.

ANB je zaseban državni organ, pravni sljedbenik Službe državne bezbjednosti Ministarstva unutrašnjih poslova Crne Gore. Preuzela je službenike, arhivu, opremu, sredstva i predmete, ali i metode rada službe čiji je sukcesor. U stvari, u ANB je ostalo sve kako je bilo u UDBA, tako da je tačnije reći da je ova služba preimenovana nego da je osnovana.

Sve vrijeme svog postojanja, od OZNA do ANB, ova služba potčinjena je partijskim interesima, prvo Komunističke partije a potom Demokratske partije socijalista. Demokratska partija socijalista poražena je na parlamentarnim izborima 2020. godine, ali nije i u Agenciji za nacionalnu bezbjednost.

LUSTRACIJA I PUT DO PRAVEDNE SATISFAKCIJE

Zakonom regulisana lustracija rada civilnih i vojnih obavještajnih službi Crne Gore u kontinuitetu od 1944. godine do danas rasvijetlila bi fenomen masovne prenacionalizacije stanovništva Crne Gore u kojoj je od oko 95 odsto Srba od prije rata ostalo njih 1,78 odsto nakon rata, a broj nacionalnih Crnogoraca narastao od 0 odsto prije rata do 90.67 odsto nakon rata. Bila bi rasvijetljena i uloga UDBA i ANB u potonjim društvenim procesima utvrđivanja novog, ideološkog crnogorskog nacionalnog identiteta: kroz jezik i pismo, kulturu, medije, školstvo, nauku…, zatim u progonu Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori koji je, preko bestijalnog rušenja Njegoševe zavjetne crkve na Lovćenu i bjesomučne hajke na Rumijsku crkvu, zavjetnu crkvu naroda podrumijskog kraja, kulminirao pokušajem otimanja manastira i crkava koji je doveo do znamenitih litija.

Za međunarodne partnere Crne Gore od osobitog je interesa rasvjetljavanje uloge bezbjednosnih službi u kriminalizaciji režima, a preko njega i društva, na razmeđi drugog i trećeg milenijuma, kada su krijumčarenje cigareta i goriva, a onda i droge i oružja, postali državni poslovi, sa veoma velikim udjelom u njemu ljudi na vlasti i njihovih povjerljivih saradnika, a za samu Crnu Goru od izuzetnog značaja je rasvijetljavanje uloge obavještajnih službi, prvenstveno tajne policije, u raspirivanju crnogorskog nacizma kao utvrde kriminalizovanom režimu. I te kako će biti interesantno sagledati i operativnu ulogu ANB u realizaciji Referenduma o nezavisnosti Crne Gore 2006. godine.

I aktuelna vlast je ignorisala peticiju koju je pokrenuo advokat Angelovski, iako je ona bila sasvim u skladu sa njenom posvećenošću evropskim integracijama. Tom posvećenošću barjačila je i Đukanovićeva vlast i ništa manje snažno barjače postđukanovićevske vlasti. Evropske integracije su sveti gral i vlasti i opozicije, i ranije i sada („EU nema alternativu“).

Vodeća država EU, Njemačka, prva je evropska država koja je uredila pitanje otvaranja tajnih dosijea bezbjednosne službe Istočne Njemačke Štazi, koja je osnovana 1945. i postojala do 1990. godine. Sprovela je lustraciju njenih tajnih dosijea i građanima koji su bili njene žrtve pružila je pravednu satisfakciju.

Na sličan način kao Njemačka, ovo pitanje riješili su i Češka i Poljska, ali i druge bivše komunističke države koje su primljene u EU. Štoviše, jedan od glavnih uslova za prijem u Evropsku uniju ovim državama bio je otvaranje dosijea tajnih službi. To je uslov i Crnoj Gori. U Crnoj Gori, očito, putem peticije nije moguće ući u ispunjenje tog uslova.
Ali crnogorske vlasti, tako naglašeno deklarativno opredijeljene evropskim integracijama, imale su i imaju mehanizam da na daleko jednostavniji način nego što je peticija riješe ovo pitanje koje su njihovi međunarodni partneri označili kao prepreku za učlanjenje Crne Gore u evropsku zajednicu država.

Prema članu 93 Ustava Crne Gore, „pravo predlaganja zakona i drugih akata imaju Vlada i poslanik“. Dakle, i Vlada i bilo koji od 81 poslanika u Skupštini bili su godinama u prilici, a i sada su, da iniciraju donošenje Zakona o otvaranju dosijea i dokumenata civilnih i vojnih obavještajnih službi Crne Gore.
Kako to nije slučaj, ni u najavi, iako je, način na koji funkcionišu bezbjednosne službe u Crnoj Gori u EU percipiran kao svojstven autoritarnim režimima, pitanje iskrenosti posvećenosti crnogorskih vlasti evrointegracijama nameće se samo od sebe.

STRAH OD OTVARANJA TAJNIH DOSIJEA NADJAČAO LJUBAV ZA EU

Duga i utvrđena praksa političkog života da se jedno govori a drugo, često suprotno, radi otvara pitanje – da li je iole realno očekivati da će dosijea i dokumenta civilnih i vojnih obavještajnih službi Crne Gore biti otvorena, pa i kada bi zakon koji to predviđa bio usvojen u Skupštini? Da li je u Crnoj Gori veći interes prevazilaženje društvenih podjela ili političko surfovanje na njima?
Ili je pak strah od otvaranja tajnih dosijea ovdašnjih obavještajnih službi, iako je taj zakon i njegova primjena uslov za prijem Crne Gore u EU, nadvladao ljubav prema Evropskoj uniji onih koji su u ovoj državi i na vlasti i u opoziciji? I što može biti uzrok tom strahu? Da li je u pitanju lično učešće u radu obavještajnih službi onih koji imaju pravo da predlože Zakon o otvaranju dosijea i dokumenata civilnih i vojnih obavještajnih službi Crne Gore ili je taj strah višeuzročan?

U autorskom tekstu na portalu Borba 5. oktobra, predsjednik Pokreta za promjene Nebojša Medojević napisao je da je do sada objavljena skaj prepiska potvrdila njegove tvrdnje „da je u Crnoj Gori došlo do srastanja političke partije na vlasti (DPS), bezbjednosnih službi (Uprava policije i ANB), tužilaštva i sudova sa narko i duvanskim kartelima“, što je „u cjelosti razorilo naš ustavni poredak i institucije pravne države koje su stavljene u funkciju logističke podrške i zaštite DPS narko-kartela“.

„Trenutno DPS efektivno kontroliše ANB, koja je i dalje u funkciji ostvarivanja interesa starog režima, prikuplja i analizira podatke protiv aktuelne vlasti i planira i realizuje subverzivne akcije“, tvrdi Medojević. „Slična situacija je i u Upravi policije gdje su na ključnim rukovodećim pozicijama zadržani DPS aktivisti koji su i dalje lojalniji DPS narko-kartelu nego Ustavu i zakonima države.“

„Kompletna borba protiv DPS narko i duvanskog kartela pala je na leđa dva čovjeka, Predraga Šukovića i Vladimira Novovića, koji su bez političke, zakonodavne, finansijske, materijalne, kadrovske, medijske, tehnološke podrške dostigli svoje limite. Bez obzira na izdašnu pomoć programa Ministarstva pravde SAD za pomoć tužilaštvima, podrške Europola, Interpola, bezbjednosnih agencija Zapada, nedostatak političke volje vlasti u Crnoj Gori za sprovođenje temeljnih i radikalnih reformi limitira efekte ove pomoći“, tvrdi Medojević.

Tako, „činjenica da su pod pritiskom međunarodnih partnera i na osnovu dokaza pribavljenih presretanjem komunikacija na SKY Ecc aplikaciji, u Crnoj Gori uhapšeni i osumnjičeni za organizovani kriminal i korupciju: predsjednica Vrhovnog suda i VDT Vesna Medenica; glavni specijalni tužilac Milivoje Katnić i njegov zamjenik Saša Čađenović; dva bivša direktora Uprave policije dr Veselin Veljović i Slavko Stojanović; zamjenik direktora UP za borbu protiv organizovanog kriminala Zoran Lazović; direktor ANB Dejan Peruničić“ još uvijek nije dala rezultate oslobađanja crnogorskih bezbjednosnih službi, tužilaštva i sudstva od organizovanog kriminala.

Već nakon preliminarnih rezultata parlamentarnih izbora 30. avgusta 2020. godine, šrederi u Agenciji za nacionalnu bezbjednost stavljeni su u puni pogon. Šrederi su mašine za uništavanje dokumenata.
Uništavanje dosijea i dokumenata i nije najgore što se istini može dogoditi u ANB. Gore je falsifikovanje dosijea i dokumenata, ili čak podmetanje lažnih.

Žrtve nezakonitog rada crnogorskih obavještajnih službi nijesu samo oni koje su one pratile i progonile, kojih je na desetine hiljada, nego i oni kojima su manipulisale da bi ostvarile svoje ciljeve za potrebe prvo Brozovog pa potom Đukanovićevog režima. Najbolji primjer tome su tzv. komite.

Proklamovana bojazan da bi otvaranje arhiva bezbjednosnih službi produbilo podjele u crnogorskom društvu ne stoji.

Crnogorsko društvo već je podijeljeno do mržnje. Toj podjeli, možda i presudno, doprinijele su upravo crnogorske bezbjednosne službe. One neće biti prevaziđene nikakvim peglanjima, guranjem pod tepih ili zatvaranjem očiju da se ne bi vidjele. Mogu biti prevaziđene jedino sagledavanjem kako je do njih došlo i liječenjem uzroka, a ne posljedica, kao u Njemačkoj, Češkoj, Poljskoj… To jeste bolan proces, ali poznato je da na ljutu ranu ide ljuta trava.

/pecat.co.rs/

(Mišljenja i stavovi objavljeni u rubrikama „Drugi pišu“ i „Kolumne“ nisu nužno i stavovi redakcije portala „Borba“)