Međunarodni dan demokratije: Od izbora do slobode izražavanja

Od Stare Grčke, preko Evrope u novom vijeku, do savremenih demokratija – BBC vas vodi na kratko putovanje kroz istoriju prava građana da odlučuju o političkim pitanjima.

​​Nijedan kontinent na svijetu nema tako dugu tradiciju demokratije kao Evropa.

Težnja građana da odlučuju o važnim političkim pitanjima postojala je još prije nove ere, o čemu svjedoče još starogrčki zapisi.

Evolucija demokratskih procesa trajala je vjekovima, a zahuktala se za vrijeme revolucija u Evropi u 19. vijeku, kada su se građani pobunili protiv apsolutističke vladavine.

„Pojava moderne demokratije vezuje se za početak 19. veka, kada su se ustali građani Francuske, nezadovoljni apsolutizmom monarha“, kaže Danijel Boshler, profesor Fakulteta političkih nauka u Beogradu, za BBC na srpskom.

Međunarodni dan demokratije obilježava se 15. septembra.

Stara Grčka kao „kolijevka demokratije“

Stara Grčka se popularno naziva „kolijevkom demokratije“, a sve zahvaljujući drevnim Atinjanima.

Oko 500 godina prije nove ere, stanovnici Atine, koja je u to vrijeme bila grad-država, osmislili su sistem glasanja, navodi se u enciklopediji Britanika.

Pravo glasa imali su svi muškarci stariji od 20 godina, što se tada smatralo punoljetstvom.

Tako i riječ demokratija potiče od starogrčkih reči demos, što znači narod, i kratos, što znači vladavina.

Francuska revolucija kao istorijska prekretnica

Krajem 18. i početkom 19. vijeka u Francuskoj, tada apsolutističkoj monarhiji, dolazi do serije ustanaka protiv vlasti, piše u enciklopediji Britanika.

Na zapadu Evrope, zahvaljujući razvoju industrije, elita koji čine mahom trgovci i vlasnici fabrika, postaje sve moćnija.

Rast životnog standarda osjećaju i seljaci, a mnogi posjeduju zemlju, i sve više ljudi se školuje.

Oba sloja francuskog društva žele da se otarase feudalizma, koji postepeno nestaje u mnogim djelovima Zapadne Evrope, i traže veću slobodu da raspolažu novcem koji zarađuju.

Slično je i u drugim djelovima Zapadne Evrope, gdje se zbog razvoja industrije značajno uvećava broj stanovnika u gradovima.

Međutim, u Francuskoj, gdje se broj stanovnika udvostručio između 1715. i 1800, to postaje veoma izraženo.

„Sa 26 miliona stanovnika 1789. godine, ovo je bila najnaseljenija zemlja u Evropi“, piše Britanika.

 

Kroz dvije revolucije, Francuska se krajem 18. i početkom 19. vijeka iz monarhije transformisala u republiku.

Vlast preuzimaju predstavnici naroda, u to vrijeme, i dalje uglavnom bogata, obrazovana elita.

„Pariz je postao jedan od evropskih centara demokratije“, kaže profesor Boshler.

Sredinom 19. vijeka, posle 1848, godine, slične revolucije zahvatile su mnoge tadašnje zemlje.

„Upravo na ovim temeljima, u Evropi su u 20. vijeku nastale moderne demokratije“, dodaje.

U periodu koji se naziva „projleće nacija“, demokratija je stigla u nekoliko zemalja, među kojima su Italija, Mađarska, Habzburška monarhija i Danska.

Moderna demokratija

Iako se demokratija u Evropi izmiješta iz ruku jednog čoveka u ruke predstavnika naroda, na početku 20. vijeka i dalje je bila privilegija dobrostojećih muškaraca.

„Kroz 20. vijek, to u evropskim državama postepeno mijenjalo – negdje brže, a negdje sporije“, priča profesor Boshler.

Veliko Vojvodstvo Finska, preteča moderne Finske, 1906. je postala prva država u Evropi, koja je izjednačila prava muškaraca i žena da glasaju i budu birani kao politički predstavnici.

Finkinje su dobile pravo glasa sedam godina prije Norvežanki, 38 godina pre Francuskinja i 66 godina pre Švajcarki.

Da li su uz glasački listić žene dobile slobodu i prava

„Postepeno, demokratija je od privilegije bogatih, pismenih muškaraca postala univerzalno pravo svih članova društva“, dodaje profesor.

Žene na prostoru Balkana su pravo da glasaju i budu birane dobile tek posle Drugog svjetskog rata, o čemu je BBC već pisao.

Između dva rata, Ustavom Kraljevine Jugoslavije bilo je predviđeno da se, prilikom raspisivanja izbora, riješi pitanje prava glasa žena.

„Međutim, svaki put kada su raspisivani izbori, izborni zakon nije predviđao pravo glasa za žene“, ispričala je istoričarka Ljubinka Škodrić za BBC na srpskom.

Tek u avgustu 1945. na osnovu Zakona o biračkim spiskovima, žene su stekle pravo da glasaju.

Godinu dana kasnije, stekle su i pravo da budu birane, kada su Ustavom Federativne Narodne Republike Jugoslavije izjednačene sa muškarcima u svim oblastima državnog, privrednog i društveno-političkog života.

Sa razvojem demokratije, kaže profesor Boshler, razvijalo se i razumijevanje šta sve čini demokratiju.

„Danas je jasno da to nisu samo izbori, već i višestranačje, sloboda izražavanja, sloboda okupljanja, sloboda medija i niz drugih prava i sloboda“, dodaje.

Referendum kao „ultimativna demokratija“

Jedna od tekovina demokratije je i referendum.

„Građani neposredno odlučuju o važnim javnim poslovima, što je izvorni oblik demokratskog odlučivanja“, rekla je prethodno za BBC profesorka Cirila Toplak sa Univerziteta u Ljubljani.

Kako je dodala, sve se češće primjenjuju od Drugog svjetskog rata.

„To treba pripisati nastanku brojnih novih država i širenju demokratizacije zbog dekolonizacijskih procesa, ali i konsolidaciji ili, suprotno, krizi predstavničke demokratije u razvijenim djelovima svijeta“, navela je.

Boshler je porijeklom iz Švajcarske, zemlje poznate po čestim referendumima.

„Ankete pokazuju da Švajcarci vide referendum kao ultimativni izraz demokratije“, kaže.

Kako pojašnjava, referendum je način da se direktno utiče na državne odluke“.

„I zaista, građani ove zemlje imaju ogromnu moć da utiču na politike koje izabrani predstavnici žele da sprovedu“, dodaje.

Demokratija danas

Ne postoji univerzalan demokratski sistem, kaže profesor Boshler.

„Demokratija je ideal, koji zemlje u svetu različito primjenjuju“, pojašnjava.

Kako naglašava, iako države ustavom mogu da se proglase za demokratske, pojedine „suštinski to nisu“.

Izbori su možda najbolje ogledalo stanja demokratije, primjećuje profesor.

„Ako izbore zamislimo kao fudbalsku utakmicu, vidjećemo da ponekad igrači imaju fer uslove za pobjedu.

„A nekad imamo i situaciju gdje kao da jedan tim ima devet, a drugi 11 igrača, jedan gol je veći od drugog i već od početka znate koja će ekipa pobijediti“, dodaje.

 

Magazin Ekonomist godinama unazad objavljuje Indeks demokratije, u kojem rangira države u svijetu po stepenu demokratskih sloboda.

Poslednji dostupan indeks, objavljen maja 2024. godine, pokazuje da najviši rang u svijetu imaju Norveška, Švedska, Finska, Island i Novi Zeland.

Od zemalja Balkana, najvišu ocjenu dobila je Slovenija, sa 7,8 od 10 poena.

Sijlede Crna Gora sa 6.7, Hrvatska sa 6.5 i Srbija sa 6.3, dok je Sjeverna Makedonija je ocijenjena sa 6, a Bosna i Hercegovina sa samo pet poena.

Među državama u svijetu na ovom indeksu sa između šest i sedam poena su Mongolija, Šri Lanka, Indonezija, Namibija, Argentina i Brazil.

(BBC)