(II DIO) Atomski i nuklearni program nekadašnje Jugoslavije (u) očima američke CIA

Period Hladnog rata koji se vodio između Sjedinjenih Američkih Država (SAD) i Sovjetskog saveza (SSSR), a koji je uslijedio odmah nakon Drugog svjetskog rata, karakteriše utrkivanje u naoružavanju zemalja Istočnog i Zapadnog bloka.

Tako je i atomski i nuklearni program komunističke Jugoslavije, od strane američkih agenata okarakterisan kao „mali“, bio pod budnim okom američke Centralne obavještajne agencije (CIA).

O njemu je, 25. novembra 1958. godine, sačinjen obiman izvještaj – do kojeg je BORBA, posredstvom svojih prijatelja u SAD, uspjela da dođe – a koji je sačinjen za potrebe tadašnjeg američkog predsjednika, republikanca Dvajta Ajzenhauera.

Kako se, odmah na početku, navodi u drugom dijelu ovog detaljnog dokumenta, ukazom Saveznog izvršnog vijeća (SIV) Jugoslavije 19. marta 1955. godine osnovana je Savezna komisija za nuklearnu energiju.

Njen zadatak bio je da, napominju analitičari CIA-e, pomaže, koordinira i usmjerava rad na razvoju nuklearnih nauka. Ona je, pored toga, obavljala i sve poslove u primijenjenim naukama u ovoj oblasti.

„Komisija mora: a) uvesti plan rada u razvoju nuklearne energije i preduzeti mjere za njegovu implementaciju; b) utvrditi zahtjeve u vezi sa razvojem i korišćenjem nuklearne energije u vrijeme izrade Saveznog socijalnog plana i Saveznog budžeta i podnositi predloge Saveznom izvršnom vijeću za ove svrhe; c) pripremati nacrt procjene prihoda i rashoda Komisije. Komisija, u okviru svojih zadataka, takođe održava i razvija veze sa odgovarajućim organizacijama i institutima u stranim zemljama“, pojašnajava se u izvještaju.

Za predsjednika ove veoma važne Komisije, očekivano, imenovan je najpovjerljivi čovjek Saveza Komunista Jugoslavije (SKJ), ali i samog Josipa Broza Tita, ministar unutrašnjih poslova Aleksandar Ranković koji je, u tom trenutku, bio i potpredsjednik Saveznog izvršnog vijeća.

„Istovremeno su imenovana dva potpredsjednika, sekretar i jedanaest dodatnih članova. Predsjednik, dva potpredsjednika, sekretar i tri od jedanaest članova imenovani su u prezidijum Komisije da izvršavaju naređenja cijele Komisije. U maju 1957. godine u predsjedništvo Komisije dodat je i još jedan član, pa je tako broj članova Komisije porastao na 17“, pisali su operativci CIA-e koji su detaljno pratili njen rad.

Za ostvarivanje zadataka koji su joj dodeljeni Komisija je formirala različite organizacione jedinice.

Ove organizacione jedinice bile su: Direkcija za nuklearne sirovine; Sekcija za naučna istraživanja; Odsjek za proizvodnju i primjenu atomske energije; Odjeljenje za kontakte sa inostranstvom; Odjeljenje za zaštitu od zračenja i nekoliko administrativnih resora.

Prije 1957. godine u jugoslovenskom saveznom budžetu, konstatuje se u ovom dokumentu u čiji posjed je došla BORBA, nije bilo odredbi koje bi bile posebno namijenjene za atomsku energiju.

„U jugoslovenskom saveznom budžetu za 1957. godinu bilo je predviđeno 3,5 milijardi dinara (oko 5.950.000 dolara) za razvoj nuklearne energije. Državni sekretar za finansije je najavio da će budžet za 1958. godinu uključivati oko 5 milijardi dinara (8.500.000 dolara) za mirnu upotrebu atomske energije”, pojašnjavaju operativci CIA-e.

Zapadni posmatrači, koji su tih godina posjetili tri najveća instituta za nuklearnu fiziku u Jugoslaviji, komentarisali su da ove ustanove, „u poređenju sa drugim jugoslovenskim institutima i univerzitetima, imaju dosta novca na raspolaganju za obuku i opremanje“.

„Čini se da je ovaj novac dostupan i u dinarima i u deviznoj valuti. Pošto je posljednjih godina postalo lakše nositi se sa Zapadom, Jugosloveni su od zapadnih proizvođača nabavljali najkvalitetnije složene instrumente i opremu koju sami nisu mogli da proizvedu“, ocjenjuje se u ovom dokumentu iz 1958. godine”, ocjenjuje se u izvještaju.

Istraživačke ustanove za nuklearnu fiziku u Jugoslaviji:

– Institut „Boris Kidrič“ u Vinči

Najveća i najorganizovanija ustanova koja se bavila ovom oblašću bila je Institut za nuklearne nauke „Boris Kidrič“ u Vinči.

„Ovo je najstariji i najveći od tri glavna nuklearna istraživačka instituta. Osnovan je kao nezavisan institut 1947. godine odlukom Savezne vlade. Na njegovom čelu do 1954. godine bio je Stefan Dedijer, kada ga je zamijenio sadašnji direktor Vojko Pavičić. Institut je organizovan u sljedeće odsjeke: nuklearni reaktori; kontrola reaktora; fisioni proizvodi; nuklearne nečistoće; proizvodnja i praktična upotreba radioaktivnih izotopa; Hemija zračenja; Optičke metode; Nuklearna metalurgija; Elektromatsko razdvajanje i masena spektroskopija; Fizičko i hemijsko razdvajanje izotopa; Akceleratori; Teorijska fizika; Zaštita od zračenja; Dizajn; Tehnički; Održavanje; Planiranje i Dokumentacija“, precizira se u izvještaju.

Glavna oprema koja je radila na Institu u Vinči, tvrdi se u izvještaju, uključuje: 0,2 Mev Van de Graaff generator, 1,5 Mev Cockroft-Valton akcelerator, 60 kiri-kobalt izvor, maseni spektrograf, analizator od 120 kanala i kritični sklop.

„Ovaj objekat su projektovali i izgradili Jugosloveni, a koristi prirodni uranijum i tešku vodu koju su obezbijedili Sovjeti. Prema jednom izvoru, sadrži 2 metričke tone prirodnog uranijuma i 6 metričkih tona teške vode. U Institutu je još u izgradnji istraživački reaktor od 7 do 10 MV (termalni) kupljen od Sovjetskog Saveza, takođe po sovjetsko-jugoslovenskim sporazumima o nuklearnoj energiji. Ovaj reaktor je tipa test materijala i projektovan je da ima maksimalni toplotni fluks od 8 k 101*1n/cm’/sec. Međutim, objavljeno je da se očekuje maksimalni toplotni fluks od 5=5 k 101-an/cm’/sekundi“, nezvanično su saznali operativci CIA-e.

Reaktor, dodaje se u ovom dokumentu, treba da bude umjeren, hlađen teškom vodom i da koristi 2 procenta obogaćenog uranijuma u ​​obliku aluminijumskih cevi.

„Rezervoar reaktora i glavni sistem za hlađenje teške vode je od nerđajućeg čelika. Sekundarno hlađenje se obezbjeđuje vodom koja se pumpa iz Dunava i cirkuliše kroz dvocevne izmenjivače toplote.“ Ukupna težina rashladne tečnosti i moderatora teške vode je 7 metričkih tona. Jedno punjenje goriva obogaćenog uranijuma sa 2 procenta sastoji se od 69 gorivnih elemenata”, procijenjuje se u ovoj obimnoj analizi.

Pri potpunom trovanju potrebna su 83 goriva elementa.

„U prvom tromesječju 1958, međutim, isporuke od strane SSSR-a kasnile su nekoliko mjeseci, a sadašnji zategnuti odnosi između Jugoslavije i SSSR-a mogu još duže odložiti završetak. Na Institutu ‘Boris Kidrič’ takođe je sprovedeno istraživanje na mnogim predmetima vezanim za nuklearnu fiziku, među njima su i ona za osnovnu nuklearnu fizika, efekte radioaktivnosti, odvajanje rude uranijuma, preradu radioaktivnog materijala i projektovanje reaktora”,piše u dokumentu.

Ovaj institut su, podsjećaju analitičari koji su sačinjavali ovaj document na osnovu svojih operativnih saznanja, mnogo puta posjetili zapadni naučnici, kojima je bilo dozvoljeno da naprave inspekciju cijelog instituta, izuzev skladišta u kojima se nalaze sovjetska reaktorska oprema i material.

„Međutim, nedavne informacije ukazuju da su mere bezbjednosti povećane“, zabrinuto se zaključuje u ovom dijelu izvejštaja američke CIA-e o atomskom i nuklearnom programu Jugoslavije, iz 25. marta 1968. godine, do kog je došla BORBA.

Nastaviće se…