Dr Slavenko Terzić: „Treći rajh je imao ozbiljne planove sa nadbiskupom“

„Nesumnjivo da je nemačka služba bezbednosti bila upoznata sa pomenutim širokom krugom veza i kontakata nadbiskupa Stepinca uključujući i papu Pija XII, kao i sa njegovim vezama sa političkim krugovima u Zagrebu i šire.“

Do sada nepoznati dokument koji dokazuje da je nadbiskup Hrvatske rimokatoličke crkve Alojzije Stepinac tokom Drugog svetskog rata bio saradnik nemačkih bezbednosno-obaveštajnih službi traži dodatna pojašnjenja. O tome pričamo sa dr Slavenkom Terzićem, koji naglašava značaj autora ovog dokumenta dr Karla Nojhausa.

„Reč je, kao što ste i sami naveli, o saslušanju jednog od vrlo važnih funkcionera nacističke službe bezbednosti dr Karla Nojhausa koga je zarobila sovjetska armija i koji je organima NKVD-a dao izjavu o prodoru nemačke službe bezbednosti u rimokatoličku, protestantsku i pravoslavnu crkvu. U toj vrlo opširnoj izjavi od više stotina strana govori se o kontaktima nadbiskupa Alojzija Stepinca sa Francom Jegerom, agentom nemačke službe bezbednosti u Zagrebu. Nadbiskup je imao bliske i poverljive odnose sa Jegerom, koji mu se, bar prema svedočenju Nojhausa, predstavio kao uspešan poslovni čovek.“

Zbog čega je nadbiskup Stepinac bio toliko zanimljiv nemačkim bezbednosnim strukturama?

„Teško je odgovoriti na to pitanje bez uvida u arhive nacističke tajne policije. Pretpostavljam da je reč o značaju ličnosti Stepinca u Rimokatoličkoj crkvi i u tadašnjoj nacističkoj NDH i nesumnjivo širokom krugu veza koje je imao u crkvenim i izvancrkvenim krugovima. Mogao je biti dragocen izvor različitih obaveštenja i kanal za dublji prodor u redovima više rimokatoličke jerarhije.“

Iz dokumenta koji „Ekspres“ ekskluzivno objavljuje vidi se da je gospodin Stepinac bezbednosnim službama Trećeg rajha bio važan. Uz njegovu pomoć agenti nemačkih bezbednosnih službi dolazili su i do pape Pija XII, kao i drugih visokih zvaničnika Rimokatoličke crkve u Evropi?

„Nesumnjivo da je nemačka služba bezbednosti bila upoznata sa pomenutim širokom krugom veza i kontakata nadbiskupa Stepinca uključujući i papu Pija XII, kao i sa njegovim vezama sa političkim krugovima u Zagrebu i šire. Po prirodi svoga posla, takve ličnosti, a naročito kada je reč o uticajnim crkvenim poglavarima, uvek su predmet pažnje tajnih službi.“

Važnost nadbiskupa Stepinca za nemačke bezbednosne strukture potvrđuje i činjenica da je od njih dobio 270.000 maraka, što je za to vreme bilo bogatstvo?

„Prema svedočenju dr Karla Nojhausa, agent nemačke službe bezbednosti u Zagrebu Franc Jeger je iz svojih ličnih sredstava pozajmio nadbiskupu Stepincu sumu od 270.000 nemačkih maraka. Sam Nojhaus kaže da se agent Jeger predstavio kao čovek sa velikim poslovima na prostoru Srednje Evrope. Stoga bi se mogao izvući zaključak da je nadbiskup Stepinac mogao poverovati da je reč o izvesnom poslovnom nemačkom čoveku, ali imajući u vidu sjajnu obaveštenost i pronicljivost nadbiskupa Stepinca, teško je poverovati da nije mogao znati da se radi o ličnosti sa posebnim zadacima. Na kraju, dugotrajna saradnja sa Jegerom u različitim pravcima svedoči da su ti odnosi bili u znaku poverenja i uzajamnog razumevanja.“

Da li je Stepinac bio indirektno uključen u pokušaj atentata na Hitlera?

„O tome se u dokumentu ne govori. Govori se o ulozi nemačkog ambasadora pri Svetoj stolici Vajczekera, ali ne o pripremi atentata na Adolfa Hitlera, već o njegovom uklanjanju sa vlasti kako bi se omogućio separatni mir sa zapadnim silama i zajedničkim snagama udarilo na Sovjetski Savez. U ovom dokumentu Stepinac se u tom kontekstu ne pominje ni direktno ni indirektno.“

Šta Vama kao istoričaru govore ova nova saznanja o delovanju nadbiskupa Stepinca?

„Reč je o jednom, ali važnom dokumentu koji svedoči da je nadbiskup Alojzije Stepinac bio vrlo uticajna ličnost u Rimokatoličkoj crkvi toga vremena i da je brižljivo negovao svoje odnose sa značajnim ličnostima u krugovima crkve, naročito sa nemačkim biskupima. Jasno je da je nadbiskup pored velikih ambicija u krugovima crkve imao nesumnjivo i želje za jačanjem svoga političkog i društvenog uticaja. Iz svedočenja dr Karla Nojhausa se vidi da nemački biskupi, koji su imali bliske odnose sa Stepincem, iako pod nadzorom tajnih službi, nisu pokazivali kritički odnos prema nacističkoj ideologiji i posebno prema ambicijama nacističke Nemačke da u potpunosti slomi Sovjetski Savez, odnosno istorijsku Rusiju. Svakako da je nadbiskup Stepinac imao ne tako beznačajno mesto u širim političkim i kulturno-verskim planovima Trećeg rajha.“

U Ruskom državnom vojnom arhivu u Moskvi čuva se kompletna nemačka dokumentacija o Srbiji. Da li su nam vraćeni neki važni dokumenti, koji bi bili dragoceni za istorijska izučavanja tog vremena?

„U pomenutom arhivu čuvaju se materijali koje je Gestapo izvukao iz okupirane Srbije i Jugoslavije i smestio u Berlin. Reč je o građi za koju je nemačka tajna policija imala poseban interes, kao što je arhivska građa o srpskoj masonskoj loži ’Pobratimstvo’, jevrejskoj masonskoj loži u Beogradu, vrlo važnim dokumentima iz arhive Ministarstva spoljnih poslova Jugoslavije, arhivima policije grada Sarajeva i Zagreba, dubrovačkoj jevrejskoj opštini i sličnim dokumentima. Posle normalizacije odnosa između SSSR-a i Jugoslavije Hruščov je 1956. godine kao znak dobre volje, koliko je meni poznato, vratio izabrana dokumenta iz Arhiva Ministarstva spoljnih poslova Jugoslavije, ali dobar deo te građe se i dalje čuva u pomenutom arhivu. Pored te građe koju su Nemci izvukli iz Jugoslavije, u arhivu se nalazi građa o Hrvatskoj pešadijskoj diviziji koja u okviru Vermahta ratovala protiv SSSR-a pod Staljingradom, kartoni zarobljenih ustaša, značajna građa o ustaškom poglavniku Anti Paveliću, ali i niz drugih dokumenata iz perioda između dva svetska rata i tokom Drugog svetskog rata.“

Kako ste uopšte došli do ovog dragocenog dokumenta o nadbiskupu Stepincu?

„Već skoro četiri decenije istražujem građu ruskih arhiva i biblioteka koja se tiče istorije Srba i istorije Balkana. Prvi put sam boravio u Ruskom državnom vojnom arhivu u jesen 1999. godine i tada sam pregledao važniju građu iz tzv. Jugoslovenske zbirke bivšeg Specijalnog arhiva. U tom trenutku fondovi Arhiva bili su širom otvoreni što su zapadni istraživači u velikom broju koristili, video sam to na licu mesta. Nešto kasnije, međutim, s obzirom na značaj ove dokumentacije, pristup fondovima je postao selektivniji. Sa nekih važnih fondova još uvek nije skinuta oznaka tajnosti.“

Da li ste ranije čuli za ovaj dokument o Stepincu ili to Vaše saznanje datira iz vremena kad ste bili ambasador Srbije u Moskvi?

„Kao što sam Vam već rekao, moj prvi uvid u ovu građu datira iz 1999. godine. Tada nisam imao priliku da detaljnije pregledam inače veoma obimnu građu. Moj interes proisticao je isključivo iz naučne radoznalosti i profesionalnog rada kao istoričara. Moja osnovna oblast istraživanja je 19. vek i početak 20. veka, ali mnogi politički i ideološki projekti, čak i ovi današnji, imaju svoje znatno dublje i šire korene. Njihovo poznavanje je važno i za ozbiljno razumevanje savremenih međunarodnih odnosa.“

Doktor Nojhaus, agent Prve operativne grupe Trećeg rajha, u svom izveštaju sigurno piše i o Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Beogradu?

„Da, on je u svom svedočenju pisao o prodoru nemačke službe bezbednosti u redovima ne samo rimokatoličke nego i protestantske i pravoslavne crkve. Prilikom boravka u arhivu nisam imao ni dovoljno vremena ni mogućnosti da detaljno pregledam i kopiram druge važne delove ovog opširnog dokumenta, nadajući se da ću to moći učiniti nekom drugom prilikom. Nojhaus, naravno, piše i o prodoru u redove pravoslavne crkve u celini. Deo građe još uvek ima oznaku poverljivosti i dostup tim fondovima teče postepeno.“

Trećem rajhu, očigledno, bilo je važno šta misle i kako rade verske zajednice na okupiranim teritorijama, čim su imali posebnu sekciju svoje bezbednosno-obaveštajne službe koja se bavila ovom problematikom?

„Svakako je veoma zanimljivo da je nacistička tajna policija toliko pažnje posvećivala delatnostima crkvenih krugova. Nije reč samo o okupiranim teritorijama, reč je i o crkvama na teritoriji same Nemačke, ali i Vatikana posebno. Pretpostavljam da se polazilo od značaja društvene uloge tradicionalnih crkava i njihovog uticaja na različite društvene slojeve. I iz ovog dokumenata se vidi da su tim poslovima rukovodile vrlo obaveštene i obrazovane ličnosti u vrhovima nemačke tajne policije, delimično i iz univerzitetskih krugova.“

Koliko bi za nas bilo važno da Vlada Republike Srbije zvanično zatraži da se dokumenta kojima raspolaže Ruski državni vojni arhiv, a koja se odnose na Srbiju, ustupe Srbiji?

„Svakako bi bilo veoma važno, tim pre što zemlje učesnice antihitlerovske koalicije, koliko mi je poznato, u skladu sa ruskim zakonima imaju pravo da traže povraćaj arhivske građe koju je nacistička Nemačka izvezla iz matičnih zemalja. Bilo bi to svakako u interesu pre svega istorijske nauke, ali i naših arhiva, koji su inače vrlo važne ustanove u svakoj državi koja drži do kulturnog identiteta i istorijske samosvesti.“

IZVOR: „EKSPRES“