NVO „Serdar“: Navršava se 140 godina od rođenja Mihaila Lalića

Piše NVO Serdar

Petar II Petrović Njegoš, Ivo Andrić, pa i Mihailo Lalić, najznačajnija su imena u našoj književnosti na južnoslovenskim prostorima, a njima se, svakako, može prilično ravnopravno pridružiti i nekoliko ostalih autora i stvaralaca, kao što su Borisav Stanković, Miloš Crnjanski, Meša Selimović i neki drugi. Ono što književno delo Njegoša, Andrića i Lalića posebno vezuje u jednu celinu jeste opsednutost Njegoševim likom i delom ovih dvojice proznih autora, ne samo što su Njegoševim idejama i poetskim vizijama ispunjena gotovo sva prozna dela i Andrića i Lalića, nego su se oni posebno bavili i proučavanjem Njegoševih pesničkih tvorevina i u tome postigli veoma značajne rezultate.

Proučavanje književnog djela Mihaila Lalića, jednog od najznačajnijih crnogorskih pisaca druge polovine XX vijeka, koji je cijeli život posvetio pisanju Zlatne knjige Crne Gore, prema mišljenju jednih, i krvave i mutne, prema njegovom vlastitom viđenju, i koji iza sebe ima impozantan književni opus na kojem je izrasla posebna naučna oblast – lalićologija, veliki je poduhvat i velika odgovornost za svakog savremenog naučnog istraživača.

Postojanje obimne književno-esejističke literature o Lalićevom djelu, nastale kao rezultat ozbiljnog i iscrpnog proučavanja svih stvaralačhih faza ovog pisca, nameće posve logično pitanje o tome da li se još uvijek mogu uočiti određeni nivoi njegovog umjetničkog djela koji nijesu dovoljno ispitani i koji bi bili vrijedni naučnog proučavanja.

Iz ugla književne kritike, koja je Laliću još od njegovih početaka bavljenja književnim radom pa sve do danas, posvećivala dovoljno pažnje, pa sve do danas, može se izvesti zaključak da je na planu otkrivanja složenih semantičkih zakonitosti na kojima počiva njegovo stvaralaštvo nauka uglavnom dala svoju riječ i svoj sud. Međutim, otkrivanje i upoznavanje novih, dosad neobjavljenih rukopisa ovog pisca otvaraju nove probleme i postavljaju nove zadatke za mnoge istraživače na polju nauke o književnosti.

Iz ugla nauke o jeziku, koja do danas posjeduje samo jedan iscrpan rad, tj. naučnu monografiju o Lalićevom jeziku, i nekoliko posebnih radova o jezičko-stilskim obilježjima njegovih najuspjelijih književnih ostvarenja, situacija je potpuno drugačija. Ogromna kvantitativna nesrazmjernost koja se uočava na planu književog i jezičkog tumačenja Lalićevog djela nameće potrebu da se ono podrobnije osvijetli i iz lingvističke perspektive, u sadejstvu sa novijim i modernijim pristupima jeziku.
Otkrivanje složenih zakonitosti na kojima se temelji ustrojstvo više jezičke jedinice, predmet je sintakse, discipline koja obuhvata najsloženiji jezički nivo, i koja u savremenim lingvističkim strujanjima često prelazi granicu rečenice, zadirući u polje hipersintakse, sintakse teksta, uključujući i naglašavajući značaj konteksta.

Jezička analiza zahtijeva znatno drugačiji odabir istraživačkog korpusa, koji u ovom slučaju ne obuhvata samo najuspješnija i sa stanovišta književne kritike najvrijednija djela Mihaila Lalića, već ona ostvarenja koja su obilježila sve njegove stvaralačke faze i pokazala razvojni proces njegovog jezičkog izraza. Pri tome, ovaj pristup zahtijeva odabir onog žanra prema kojem je Mihailo Lalić prepoznatljiv, a koji je po svojoj prirodi najpodesniji za lingvističku interpretaciju, a to je roman.

Sagledavanje specifičnih jezičkih i stilskih pojava, na planu sintakse padeža, glagola i složene rečenice vrši se uključivanjem konteksta svih ispitivanih romana, čime se otkrivaju složeni putevi u građenju književnoumjetničkog teksta kao cjeline.
Težnja ka što cjelovitijem pristupu Lalićevom djelu cilj je kako jezičkih, tako i savremenih književnih tumačenja, koja sve češće izražavaju kritički stav prema nekadašnjem mišljenju da je Lalić pripadao onoj grupi pisaca čija je književnost isključivo društveno angažovana i oboljena crno-bijelom tehnikom pripovijedanja. Bijeg od uvjerenja iz mladosti, napuštanje tadašnjih ideoloških stavova i oštra kritička nastrojenost prema „redovima” kojima je i sam pripadao, koja svoje obrise dobija u Svadbi (1950), počinje u romanu Raskid (1955), nastavlja se sa Lelejskom gorom (1955) i Ratnom srećom (1973), a naročito je  vidljiva u poslednjem romanu Tamara (1992).
Smještanje Lalića u određene stilske, tematske ili neke druge „okvire” bez uvida u kontekst njegovog cjelokupnog (ovom prilikom romanesknog) djela, vrlo lako može zavesti istraživača na pogrešan put. Moderna kritika je prva koja je Mihaila Lalića oslobodila “dugogodišnjih okova” i prikazala ga kao pisca čije se djelo temelji na bogatstvu univerzalnih značenja i simbola koji prevazilaze vremenske i prostorne granice:
Potrebno je objasniti posebnu moć umjetničke sugestije kojom jedan uzak region (sjeverna Crna Gora), relativno mali vremenski odsjek, jedno društvo (crnogorsko) neslojevito poput ostalih, sa dužom istorijskom razvojnom putanjom, − doseže svoja univerzalna značenja i izaziva uvijek iznova potrebu za otkrivanjem i tumačenjem zagonetke: kako se pomoću magije kreativnog čina prevodi određen lokalni kolorit na jezik univerzalnih iskaza o životu .
Prve radove, pjesme i pripovijetke Lalić je počeo objavljivati još od 1935. godine, što upućuje na činjenicu da se njegova stvaralačka fizionomija i narativni prosede oblikuju po snažnim uticajem pokreta socijalne literature. Međutim, punu stvaralačku afirmaciju Lalić doživljava nakon Drugog svjetskog rata, kada dolazi i do bitnih promena unutar njegove stvaralačke paradigme, koja se, uz oslonac na tradicionalistički narativni prosede, sve više približava modernističkim tendencijama .

Mihailo Lalić je gotovo šest decenija svog života posvetio književnom radu (1935−1992) i pri tome dosljedno ostajao pri određenim estetičkim, poetološkim i kreativnim opredjeljenjima, čak i onda kada ih je uveliko prevazišao snagom svog kreativnog umijeća Svjestan moći književnog djela na svijest recipijenta, Lalić u sve tri stvaralačke faze  (1935−1950; 1951−1970; 1971−1992), ostaje vjeran načelima socijalnog realizma, iako ih svojim kasnijim književnim ostvarenjima obilježenim imaginativnom, oniričkom i fantastičnom prozom višestruko prevazilazi.

Sukobljen između tradicionalnog i modernog realizma, Lalić pripada onom pravcu kojeg pojedini kritičari označavaju pojmom integralni realizam, koji predstavlja sintezu dvije „nepomirljive“ poetičke koncepcije i reprezentativnu stilsku formaciju XX vijeka. Otuda i njegovo viđenje je da je realizam vrlo star i u isto vrijeme vrlo savremen:
Mislim da bez realizma nema književnosti, ali i da realizmu nema života bez stalnog prinavljanja i obogaćivanja. Sve što se od njega udaljilo, uvenulo je. Ali, ono što je na njemu zastalo, njime se ograničilo, nije daleko lebdjelo. Realizam se mora oživljavati novim sokovima i novim oblicima .

Eksplicitna poetika Mihaila Lalića omogućava pravilno sagledavanje njegovog književnog teksta, koji bogatstvom na tematskom, idejnom, simboličkom, semiotičkom planu otvara mogućnosti brojnih analiza, koje nikada ne mogu biti sveobuhvatne. Stoga je i jedna od namjera istraživača ukazivanje na potrebe preispitivanja dosadašnjeg vrednovanja Lalićevog djela, oslobođenog brojnih ideoloških, nacionalnih, stilskih i jezičkih „barijera“. Njihovim prevazilaženjem Lalić biva oslobođen hermetizma, vremenske i socijalne vezanosti za jedno podneblje i jedan period.  Samo na taj način njegovo djelo može se posmatrati u sferi složenih univerzalističkih značenja koja mu, sudeći po veličini i snazi njegovog umjetničkog talenta, svakako pripadaju.
Na drugoj strani, proučavanje jezičkih osobenosti koje su najsnažnije i najuočljivije sredstvo građenja i odslikavanja specifičnih psihičkih stanja i egzistencijalnih drama njegovih junaka, pokazuje se kao nezaobilazan zadatak lingvista, kod kojih mora postojati, kao što je bio slučaj i sa Lalićevim „usmjerenjem“,  sinteza tradicionalnog i modernog pristupa jeziku kao fenomenu.

Lalić je u više navrata i sam iskazao svoj odnos i stav prema pokretu socijalne literature: ta literatura je bila literatura mladih za mlade, nedozrela ali bujna, naivna i neprevrela, ali pri tome efikasna, puna iluzija, nedorađena i nedorečena ali ljudska i djelotvorna. Ima plodnih iluzija, takvih koje su za progres i život dragocjenije od nekih saznanja. Iluzije u koje smo tada vjerovali, solidarnost i drugarstvo koje je ta potcjenjivana soc-literatura opjevala u svojim ozloglašenim „parolaškim“ maršovkama, pokretali su čitavu jednu generaciju da pokaže besprimjernu hrabrost i njene najbolje da borbom prelaze u „veselo carstvo poezije“.

Rekonstrukcija Lalićeve eksplicitne poetike vrši se na osnovu njegove fragmentarne proze, esejističkih, memoarskih, meditativnih i biografskih spisa objavljenih u knjigama Sam sobom (1988), Prelazni period (1988), Prutom po vodi (1992) i Epistolae seniles (1995), kao i na osnovu njegovih intervjua sakupljenih u knjizi Pipavi posao spisatelja (1997). Kako  primjećuje T. Bečanović u navedenim djelima  pronalaze se tekstovi koji otkrivaju tajne Lalićeve stvaralačke radionice, rasvjetljavaju njegovu filozofiju i psihologiju stvaranja, otkrivaju njegova razmišljanja o kreativnom činu, o smislu i suštini stvaranja – zaključuje se u saopštenju NVO „Serdar“.