Četvrti Dani Mitropolita Amfilohija: Okrugli sto posvećen Svetom Justinu

Četvrti Dani Mitropolita Amfilohija, nastavljaju se danas. U kripti Hrama Hristovog Vaskrsenja u Podgorici, održava se okrugli sto povodom 130 godina od rođenja, 45 godina od upokojenja i 10 godina od prenosa moštiju ave Justina koji je počeo u 10 časova. Ovaj naučni skup okupio je niz najznačajnijih domaćih i regionalnih autora, univerzitetskih profesora, književnika koji će svako iz svog ugla osvijetliti lik i djelo Prepodobnog oca Justina.

Mitropolit Joanikije: Otac Justin veliki svjedok Jevanđelja Božijeg

Skup je otvorio NJegovo visokopreosveštenstvo, Arhiepiskop cetinjski, Mitropolit crnogorsko-primorski g. Joanikije, koji je imao uvodno izlaganje. Preosvećeni Vladika je kazao da je ogromna i epohalna uloga oca Justina u životu naše Crkve:

„Mi njega najčešće pominjemo kao bogoslova što i jeste bio, ali on je bio i veliki asketa, molitvenik, podvižnik svetootačkog načina života. Koliko god da je interesantan kao teolog, interesantan je i kao ličnost i pojava. Režim poslijeratni htio je da ga isključi iz života, da ga skloni na margine, da ga nema. A mi sada kada gledamo možemo biti zahvalni Bogu što je to dopustio. Jer je otac Justin iz svoje monaške kelije, imao ogroman uticaj na život Crkve a posebno na mlado pokoljenje. Kao duhovni magnet on je okupljao oko sebe, značajne ličnosti toga vremena, posebno treba istaći naravno, tada mlade studente Atanasija, koji je bio njegov prvi učenik, Amfilohija, Artemija- sa kojim smo imali neke druge teškoće i Irineja.

Bilo je tu naravno još njegovih učenika. Nikako ne treba izostaviti da pomenemo velikog profesora, akademika Dimitrija Bogdanovića a bilo ih je još. Rijetki su teolozi koji su imali tako širok obim interesovanja. Jedino Sveti Vladika Nikolaj u tom pogledu može da se poredi sanjim. Otac Justin bavio se, od najozbiljnijih dogmatskih, bogoslovskih tema do interesovanja za književnost, asketiku, a posebno treba istaći njegovo neprestalno bavljenje tumačenjem Svetog pisma, naročito Apostola Pavla koji je mu je bio velika inspiracija. Moglo bi se naći nešto zajedničko u karakteru Svetog Apostola Pavla i oca Justina, tolika Bogočežnjivost ali istovremeno i borbenost i žrtvenost. Međutim da ne zaboravimo nikako i njegov ogromni trud i rad na prevođenju žitija Svetih što je izuzetno značajno.

Bojim se da smo skloni da zapostavljamo taj njegov ogromni višedecenijski trud. Međutim Sveti arhijerejski Sinod nije prihvatio da štampa žitija Svetih pod imenom oca Justina. Na žalost to je bila istina. Ali ko će riječ Božiju svezati, koliko god da je imao neprilika, njegova riječ je imala dejstvo. Ono što smo rekli da je on ineteresantan kao ličnost-mislim da nismo imali takav primjer da JE jedan Bogoslov istovremeno i veliki asketa i veliki molitvenik i pastir. Te sile je teško spojiti u jedno a otac Justin ih je spojio u njegovoj ličnosti. Sami Duh Sveti koji se nastanio u NJemu dao mu je te sposobnosti, da to objedini i zasija u svom vremenu kao veliki svjedok Jevanđelja Božijeg. Ali Bog je tako opredijelio da on sija danas i sijaće ubuduće. Mi smo blagodarni Bogu što nam je dao njegove učenike koji su bili nosioci njegovog Duha i svjetlosti koju su primili od oca Justina. Ta Božija svjetlost, milost i ljubav su nas danas ovdje sabrali.

Hvala vam na vašem dolasku poštovani učesnici“, zaključio je vladika Joanikije.

Profesor Šijaković-Ideja Svetosavlja ima potencijal univerzalizma u sebi

Potom se okupljenima obratio profesor dr Bogoljub Šijaković koji je govorio o ideji Svetosavlja kod Justina Popovića. Profesor Šijaković je kazao da se rasprava oko ideje Svetosavlja rasplamsala između dva Svjetska rata tridesetih godina:

„Mnogi naši intelektualci dali su izuzetne priloge toj raspravi a i kasnije, poslije rata naročito u tekstovima Atanasija Jevtića i Mitropolita Amfilohija.

Ono što me za ovu priliku posebno privlači jeste koliko jedna ideja koja je konkretna i nastala u jednom narodu i u konkretnom vremenu, razvijena iz određenih, kulturoloških potreba ima takav potencijal univerzalizma u sebi i nastupa tako potentno kao jedna univerzalna evropska ideja a naravno u kontekstu drugih sličnih evropskih ideja toga vremena. Moj utisak je da smo mi danas ispod nivoa te rasprave koja se vodila tridesetih godina oko ideje Svetosavlja. I da mi ideju Svetosavlja provincijalizujemo i ispuštamo iz vida univerzalni potencijal u evropskom duhovnom kontekstu ove ideje.

Postoje naravno dobri istorijski evropski rauzlozi zašto mi Srbi u svetosvlju vidimo konstantu svog nacionalnog identiteta. Normativnost koja je sadržana u ideji Svetosavlja ima snagu važenja zato što je univerzalna. Niko nije moralno dobar jer vjeruje u neku ideju dobra. Nego ukoliko čini konkretno dobro. U tom smislu ova konkretna vrijednost u svojoj konkretnosti sadrži potencijal univerzalnosti“, istakao je profesor Šijaković.

Profesor dr Dušan Krcunović : Justinova kritika Evrope nije antievropska

„Shvatanje Justina Ćelijskog u onome što naziva agonija evropske kulture i apokalipsa evropskog čovjeka inspirisana su djelima Dostojevskog. Ta shvatanja su iznijeta u njegovoj nesuđenoj Oksfordskoj disertaciji pod nazivom „Dostojevski o Evropi i Slovenstvu“ koja je objavljena 1940. godine. NJegovu recepciju Dostojevskog opredjeljuje teza o duhovnoj razlici između pravoslavlja i zapada, koju potvrđuju kako dnevnička razmišljanja ruskog pisca tako i njegovi najupečtaljiviji romaneskni likovi koje proganjaju i polariziju pitanja o Bogu i besmrtnosti duše, upravo ista pitanja koja polarizuju pravoslavlje i zapad. Kulturna kritika Evrope u djelima Justina Ćelijskog u akademskim krugovima evropskog zapada danas se posmatra kao antievropski diskurs, kao nešto što slovi kao konsktrukcija binarne opozicije, Istok-zapad koja predstavlja prepreku međukulturnom dijalogu i modernizaciji srpske kulture putem njihove vesternizacije.

Upravo zbog te negativne percepcije koga Justina danas žigoše kao ideologa radikalno antizapadnog i antievropskog stava njegova shvatanja danas zavređuju posebnu pažnju. Pored ostalog i zato što duh njegove kritike Evrope nije antievropski. NJegova kritika je reaktivna“, poručio je Krcunović.

Otac Predrag Šćepanović- Sveti Justin je bio sveobuhvatna ličnost kao veliki molitvenik i podvižnik

Protojerej Predrag Šćepanović na okruglom stolu govorio je o sabornosti Crkve po Svetom Justinu i nametnutoj kolektivizaciji poslije 1945. Godine:

„Kada život blagodaću Hristovom preraste u sveštenožitije, ono se ne da obuhvatiti običnim riječima, blagovijestio je otac Justin, to nam je rasterećenje tumačeći njegovo ogromno djelo i misao. Braća Jelini su oca Justina našeg nazvali visokovrsnim Hrastom pravoslavlja, čelnikom sveštenih kanona. Otac Justin rođen je u Vranju Bore Stankovića, ali i Božijih ljudi. Rođen je Hrast pravoslavlja i jedna kompletna ličnost jer je srpski narod u svojoj istoriji imao divne duhovne ljude. U jednoj ličnosti spojio se dar intelektualca, filosofa Duha Svetoga. A on je bio filosof i mučenik savjesti prognan u jedan mali Manastir zadužbinu kralja Dragutina koji je njegovim dolaskom postao centar pravosolavne misli.

On je bio jedna sveobuhvatna ličnost kao molitvenik, podvižnik koji je isplakao oči živim nebesima. Za vrijeme američkog raskola, otac Justin je mjesecima plakao. Svaka srpska rana ga je boljela, tako je on isplakao oči živim nebesima. On je bio skrivena savjest srpskog naroda. Bogočovječanska sabornost je na najbolji način ostvarena sjedinjenjem, božanske i čovječanske prirode u samom Hristu. Sabornost Crkve kao njeno osnovno svojstvo, kao njena istina kojom ona živi, je sabornost ljudi i anđela, grešnika i pokajnika i to otac Justin stalno navodi da je jednom Svetom Apostolu potrebna molitva neznatnog dijela Crkve. Svi smo izmiješani. I ono što je otac Justin govorio o toj univerzalnosti- da se prošlost uliva u sadašnjost a sadašnjost u budućnost a sve tri u vječnost“, kazao je otac Šćepanović.

Dr Darko Đogo-pitanje oca Justina u sferi krize i identiteta srpske teologije pitanje simboličkog značaja

Potom se okupljenima obratio protojerej-stavrofor i dr Dragan Đogo. On je govorio na temu- Nasljeđe oca Justina danas: zašto su se isuviše brzo čuli glasovi o njegovoj prevaziđenosti?

„Jedno od karakterističnih pitanja kulturne krize i identiteta srpske teologije sa kraja 20. vijeka i početka 21. vijeka, jeste zašto je otac Justin Popović zamijenjen novim teolozima. To je pitanje ogromnog simboličkog značaja. Čitav moj rad je vrsta kulturološke komparacije pravoslavne srpske teologije sa kraja dvadesetog vijeka i početka 21. vijeka i jedno umrežavanje kulturoloških promjena koje su se desile u teologiji. To je nešto što je bilo neophodno da se uradi. Na žalost otac Justin sam po sebi tj. Justinološke studije nisu imale onu vrstu šarenolikosti koje su imale Nikolajevske studije.

Moj nalaz je da su polemike o ocu Justinu kao i radovi o ocu Justinu dominatno imali kulturološke a ne teološke namjere, prilikom dokazivanja nekoliko stavova. Pristup koji bih nazvao Cvetković- Lubardić je bio pristup vrlo slojevitog pristupa, gdje se njegova misao pokazuje sama po sebi dubokom i slojevevitom, dok je vladika Atanasije braneći kompaktnost Justinove misli,prekršio jedno od zlatnoh pravila patrologije“, ukazao je otac Darko Đogo.

Jovan Radojević- Studije Prepodobng Justina postale osnova za tumačenja u savremenoj ruskoj dostojevistici

Potom je svoj rad izložio Jovan Radojević u koautorstvu sa dr Nedom Andrić na temu: Od pravoslavnog realizma do svečovjeka. Uticaj ideja Prepodobnog Justina (Popovića) na savremenu rusku dostojevistiku koji je kazao da su studije Prepodobnog Justina (Popovića) postale osnova za nova tumačenja u savremenoj ruskoj dostojevistici čija se istraživanja kreću u ovom pravcu.

„Bilo je, i prije i nakon studija o. Justina, autora koji su Dostojevskog nazivali prorokom i apostolom. Ali, kao što je već istaknuto, o. Justin je prvi prepoznao, definisao i uveo u upotrebu termin pravoslavni realizam, a pojam svečovjek mu je poslužio da dođe do jezgra romana Dostojevskog (posebno Velikog petoknjižja) koje čine njegovi hristoliki junaci. U danima velikog jubileja kada su se rezimirali rezultati brojnih studija i istraživačkih projekata Vladimir Zaharov u pomenutom tekstu piše: „Ovo je najbolja, iako do kraja i u potpunosti nedovoljno vrednovana, knjiga o Dostojevskom u svjetskoj dostojevistici.“ (Zaharov 2021: 10) – uz ovu ocjenu treba imati na umu da je izrekao jedan od vodećih savremenih dostojevista. Govor o Puškinu u kome je Dostojevski svečovječansku ulogu pripisao ruskom narodu zbog njegove pripadnosti pravoslavlju koje jedino čuva izvorni Hristov lik, izazvao je pravu euforiju u krugovima ruske inteligencije kako liberalne, tako i konzervativne, da bi odmah, nakon početnog oduševljenja došlo do brojnih polemika sublimiranih u kritički intoniranom tekstu Gradovskog“, poručio je između ostalog Radojević.

Dr Vladimir Cvetković-Justin najdublju inspiraciju nalazio u delima Svetih Otaca

Dr Vladimir Cvetković govorio je o Filosofiji života u filosofsko-bogoslovskoj sintezi Svetog Justina Novog:

„Kao što je prethodno rečeno, iako upoznat sa najnovijom bogoslovskim i filosofskim stremljenjima koja ugrađuje u svoj misaoni svetonazor, Justin ipak najdublju inspiraciju nalazi u delima Svetih Otaca i u Svetom Pismu. Justinovo stanovište izrasta iz ruskih i evropskih filosofskih ideja koje on prima, ali koje iako prerasta na putu svog intelektualnog i duhovnog razvitka ne odbacuje, već krštava i preobražava u vodama svetootačkog Predanja. Time pokazuje i da mnoge od ovih ideja nisu nepravoslavne i nehrišćanske, već da samo njihova zloupotreba u cilju formiranja nekog drugačijeg svetonazora od crkvenog, vodi na dogmatske
stranputice. Za Justina jezik filosofije, bila ona helenska, nemačka idealistička ili ruska religijska može da izrazi najdublje hrišćanske tajne ukoliko se taj jezik saobražava praksi i predanju Pravoslavne Crkve, a iznad svega Tajni Ličnosti Isusa Hrista. Zato Justin i pokušava da prvo saobrazi nove bogoslovske i filosofske ideje asketskoj filosofiji hrišćanskog Istoka. Iako izgleda da rusku religijsku i
evropsku filosofiju zamenjuje asketskom filosofijom Svetih Makarija Egipatskog i Isaka Sirijskog, on zapravo ideje koje preuzima iz ruske religijske renesanse i evropske filosofije potvrđuje svetootačkim i podvižničkim iskustvom egipatsko- sirijske pustinje“, podvukao je dr Cvetković.

Protojerej Slobodan Lukić-Sva pisana djela Ćelijskog Bogoslova, kao i uopšte njegov život, nadahnuti su i ispunjeni molitvenim duhom.

„Središnja tema duboke i višeslojne bogoslovske misli prepodobnog Justina Ćelijskog jeste – Bogočovjek Hristos. Život u Hristu, kako opitno svjedoči i blagovijesti o. Justin, ostvaruje se kroz hrišćanske vrline, vjeru, molitvu, a najprije kroz učestvovanje u svetotajinskom, liturgijskom životu Crkve. Zato je Bogočovjek mjera čovjekovog podviga, njegovih djela i uopšte njegovog života u Crkvi. Prepodobni Justin neponovljivo svjedoči radost liturgijskog susreta sa Hristom. Halkidonski dogmat o jedinstvu Boga i čovjeka u Ličnosti Hristovoj osvjetljava njegovu viziju svijeta, čovjeka i tvari. Sve osnovne teme bogoslovlja, odnosno pitanja crkvene vjere i života, Justin je uvijek shvatao hristološki, dakle ne uopšteno i teoretski, nego je sve u našoj vjeri i životu direktno povezivao sa Ličnošću Hrista Bogočovjeka. Prema tome, Istina Crkve nije doktrina, nije učenje, silogistički zaključak ili logički pojam, već Živa Ličnost, Bogočovjek Hristos. Stamenost i cjelovitost Justinovog lika formirana je na temelju molitve, koja je za njega bila, kako je sam govorio, „hrana i disanje“. Da je molitveni podvig izvor iz koga je Justin gradio svoju bogoslovsku misao, svjedoči jedno upečatljivo mjesto iz njegovog djela Dostojevski o Evropi i Slovenstvu: „Vidovitim okom svoje molitvene ljubavi hristolika ličnost vidi neprolaznost svake Božije tvari i nalazi njeno pravo mesto u logosnoj harmoniji sveta.“ Sva pisana djela Ćelijskog Bogoslova, kao i uopšte njegov život, nadahnuti su i ispunjeni molitvenim duhom“, zaključio je otac Slobodan.

Jeromonah Vladimir: Hristov lik suština ličnosti Dostojevskog

Jeromonah Vladimir (Palibrk) govorio je o Hristocentrizmu stvaralaštva Dostojevskog u interpretaciji prepodobnog Justina Popovića.

„Pozitivni heroji Dostojevskog, po mišljenju Prepodobnog Justina, imaju ono što nemaju negativni heroji, a to je Bogočovjek Hristos. „Zato kao odgovor svojim pobunjenim antiherojima on (Dostojevski – prim. V.P.) pruža čudesni i čudotvorni lik Gospoda Hrista, koji posredno i neposredno dela kroz hristolike ličnosti Zosime i Aljoše, Miškina i Makara“. Hristos u pozitivnim herojima ruskog genija nije pasivno prisutan, tako naprimjer knez Miškin ne posjeduje Hrista samo za sebe, već ga preko djelatne ljubavi širi i rasprostire u svijetu. Djelatna ljubav kneza svjedoči o njegovoj vjeri u Boga, a vjera u Boga za njega je moguća samo preko ljubavi prema bližnjima svojima.
Evo šta o toj vjeri u Boga kneza Miškina, projavljenoj preko djelatne ljubavi, piše Prepodobni Justin: „Svoju beskrajnu veru u Bogočoveka i dirljivu ljubav prema NJemu, knez Miškin je doveo do evanđelske ekstaze, do potpunog samozaborava, do „idiotstva“. On je toliko odan Hristu, toliko živi NJime, misli NJime, oseća NJime, želi NJime, da svojoj okolini izgleda zanesenjak i idiot. I zaista on je idiot, ali idiot u uzvišenom,
apostolskom smislu, jer Hrista voli više svega, uzdiže iznad svega, pa makar sav svet bio protiv njega i smatrao ga za nenormalnog čoveka, za idiota“, kazao je otac Vladimir.

Drugu sesiju zaključio je dr Miodrag Čizmović na temu: Otac Justin Popović: Hristovo vaskrsenje temelj hrišćanske vjere:

„Za oca Justina dileme nema: Hristos je „jedino novo pod suncem“. Vrlo rezolutno zaključuje da ne bi nikada vjerovao u Hrista da nije vaskrsao i pobijedio smrt. Justin Popović nedvosmisleno govori da su ideali
pozitivizma i ideja progresa i neprekidno usavršavanje čovjeka maglovita i nepostojana idolatrija. Hristos Spasitelj je dobrovoljno prihvatio raspeće i smrt i na taj način učinio smrt svetom. Smrću je pobijedio smrt. Zasigurno, pitanja smrti, besmrtnosti i vaskrsenja predstavljaju kompleksne metafizičke probleme. Jedan od najvećih bogoslova, otac Justin Popović nepokolebljivo i čvrsto se suočavao sa „vječnim pitanjima“ ontološkog smisla. „U našem čovečanskom svetu smrt je najveća muka i najsvirepiji užas. Oslobođenje od te muke i od tog užasa i jeste spasenje. Takvo spasenje je podario rodu ljudskom samo Pobeditelj smrti – vaskrsli Bogočovek. On nam je svu tajnu spasenja kazao svojim vaskrsenjem. Spasiti se znači: telu svom i duši svojoj osigurati besmrtnost i život večni“. Mi znamo da je kraj naše prirode smrt“, poručio je dr Čizmović.

Protojerej Blagoje Rajković predstavio je svoj rad na temu: Otac Justin Popović- profesor Bogoslovije Srpske pravoslavne crkve.

On je kazao da kroz rad oca Justina na Bogosloviji i kao profesora i kao vaspitača provijava princip Jevanđelski: „Još od početka svog angažovanja u Bogosloviji o sa svojim prijateljima i kolegama, osniva časopis koji se zove Hrišćanski život koji je izlazio do 1927.

Otac Justin je kao engelski đak, proveo četiri godine na Okfordu. I zato je dobro upoznao i taj zapadni svijet kao što je upoznao i Grčku i Rusiju. Uvijek je naglašavao da se ne povodimo za Duhom ovog vremena. U to krijeme krenuo je da prodire u Crkvu jedan duh modernizma. Javljali su se i oponenti koji su kritikovali njegove stavove. To se može pratiti kroz crkvenu periodiku.

Kao vaspitač otac Justin je sve mjerio Jevanđeljem Hristovim što se može vidjeti i kroz neke izvještaje koje je slao“, poručio je otac Blagoje.

Protojerej-stavrofor Slobodan Jokić: Otac Justin i mitropolit Amfilohije kroz pisma jedan drugom

Otac Slobodan Jokić je kazao da se prvi lični susret između dvojice duhovnih velikana desio 1957. godine. Život Mitropolita Amfilohija zauvijek će se promijeniti:

„Čitajući pisma oca Justina Popovića kako kaže Vladika Atanasije, uviđa se da su ona posebna riznica bogoslovlja, mudrosti, duhovnosti i naravno sveštena istorija Hristovog čovjeka, Božijeg ugodnika. U međuvremenu su otkrivena pisma Mitropolita Amfilohija, ocu Justinu. Kada sam se pripremao za ovaj skup zatražio sam ta pisma od Mitropolita Joanikija, kako bi ih prezentovao. I eto fala Bogu, on je našao razumijevanja. A ta pisma su prekucana od strane protinice Olivere Balaban. NJijova prepiska govopri o dubokoj duhovnoj i intelektualnoj vezi između Mitropolita Amfilohija i oca Justina. Prvo sačuvano pismo u njihovpj korespodenciji bilo je Molitva Svetom Jovanu Zlatoustom, koje je otac Justin poslao na Vavdenje Presvete Bogorodice iz Manastira Ćelije, dragom Ristu Radoviću 1969. godine. Sačuvano je 61. pismo i 6 dopisnica Ristu Radoviću-studentu teologije kasnije monahu. Sa druge strane sačuvano je 57 pisama Rista ocu Jusinu. Prvo sačuvano je pisano iz Atine aprila 1967. godine“, poručio je otac Slobodan.

Zatim je na skupu govorio književnik Budimir Dubak koji je izlagao na temu: Žitije svetog Petra Cetinjskog od Svetog Justina Ćelijskog:

„Veliki dio obimnog djela Svetog Justina (Popovića) obuhvataju njegova žitija, koja imaju „sakralni, svešteni karakter”, kako ih žanrovski određuje Dimitrije Bogdanović, dodajući da žitije „govori o ljudima koji, za pisca kao ni za čitaoca, nisu samo ljudi: to su ličnosti izuzetne, ličnosti koje su dostigle najviši stupanj moralnog savršenstva i nešto još preko toga – sam ideal ljudskog života u srednjem veku:

sjedinjenje sa Bogom, ispunjenje Božanstvom”. Srednjovjekovni kanon i ideal slijedili su i novovremeni pisci žitija Svetih, među kojima je u Srba najznačajniji ava Justin (Popović), čija žitija svetih su objavljena

u 12 tomova. U njegovom opusu ima istaknuto mjesto „Žitije Svetog oca našeg Petra Prvog mitropolita Cetinjskog i Čudotvorca”. Dočaravajući istorijske prilike u kojima se zbilo rođenje Petra Prvog Petrovića, ava Justin ih naziva poslednjim vremenima „kada poče da se hladi ljubav i bogoljublje mnogih, i kada pohodi pravedni Gospod narod svoj zbog grehova njegovih čovekoljubivom kaznom svojom, šredavši telo njegovo kao Jova u ruke neprijateljske, posla milostivi Bog narodu tom još jednog čudesnog apostola i proroka, mučenika i pustinjaka, zvanog Petra Prvog, Cetinjskog čudotvorca, tog uistinu duhovnog kamena i tvrđave i prosvetitelja novog”.

(Mitropolija)