Obilježavanje 95 godina od smrti velikog prijatelja Srba, Arčibalda Rajsa

Na današnji dan, prije 95 godina prestalo je da kuca srce velikog prijatelja srpskog naroda, čuvenog švajcarskog kriminologa, forenzičara, humaniste i doktora Arčibalda Rajsa. Povodom 95 godina od njegove smrti, ispred spomenika u Topčiderskom parku položeni su vijenci i odata je počast čovjeku koji je srušio svaki pokušaj austrougarske medijske manipulacije, prikazavši cijelom svijetu užasne zločine koje su njihovi vojnici počinili nad srpskim narodom.

Bijes zbog poraza u čuvenoj Cerskoj bici, kaznene ekspedicije austrougarskog generala Oskara Poćoreka ispoljile su nad nedužnim stanovništvom, čineći strašna zlodjela o kojima se u tada uglađenoj Evropi nije znalo.

Ceremoniju je predvodio državni sekretar Ministarstva za rad Zoran Antić. Prisustvovali su i predstavnici policije i vojske. Iz tog razloga, srpska vlada je pozvala doktora Rodolfa Arčibalda Rajsa, kao poznatog naučnika i kriminalističkog stručnjaka iz neutralne zemlje, da istraži i utvrdi kršenje međunarodnih konvencija, zločine okupatora i njegovih saradnika.

**“Srbija treba iskrenog prijatelja“**

„Srbija treba jednog iskrenog prijatelja koji zna posmatrati“, bile su riječi koje je Rajsu, umjesto dobrodošlice, uputio Nikola Pašić, kada je septembra 1914. sa grupom švajcarskih ljekara, dobrovoljaca, stigao u ratom zahvaćenu Srbiju.

„Otiđite na front, otvorite oči i uši i onda kažite svijetu šta ste vidjeli i čuli“, bilo je sve što mu je rekao predsjednik srpske vlade.

Poslušao je riječi srpskog diplomate. Pisao je. Bilježio. Fotografisao zlodjela koja su činili carski vojnici nad srpskim stanovništvom koje su u evropskim krugovima nazivali varvarima. Iako je znao da zbog toga neće biti omiljen u svojoj domovini, slao je u svijet slike o stradanju Srba, vođen ubjeđenjem da mora govoriti istinu i samo istinu.

Rajsovi izvještaji i članci u listovima neutralnih zemalja i Francuske imali su odličan prijem kod čitalaca i širok odjek u javnom mnjenju, jer ih je pisao ugledni naučnik i profesor Univerziteta iz neutralne zemlje. To je imalo presudan uticaj na probijanje informativne blokade Srbije.

Dok je sa jedne strane bio zaprepašćen nedjelima okupatora, s druge je bio iznenađen humanim odnosom koje je srpski vojnik pokazivao prema zarobljenim austrougarskim vojnicima.

„Koliko sam, tako, puta u toku rata gledao kako dovode zarobljene neprijateljske vojnike iznurene od gladi, i umjesto da te ljude, koji su im spalili kuće i masakrirali žene i djecu, zlostavljaju, srpski vojnici bi se smilovali nad njihovom sudbinom i davali im posljednje parče hljeba iz džepa“, govorio je Rajs.

Možda upravo iz tog razloga, njegova naklonost i poštovanje prema srpskom seljaku i vojniku svakim danom je bivala sve snažnija. Kao dobrovoljac, sa srpskom vojskom proživljava golgotu povlačenja preko Albanije, da bi nakon oporavka naše vojske na Krfu, sa vojnicima Moravske divizije učestvovao i u proboju Solunskog fronta.

**Srbiji privržen do posljednjeg otkucaja srca**

Po završetku Velikog rata odlučuje da napusti univerzitetsku karijeru i vilu u Švajcarskoj, gradeći na Topčideru kuću u moravskom stilu koju naziva vila „Dobro polje“, u znak sjećanja na mjesto u Makedoniji gdje se odigrala jedna od presudnih bitaka na Solunskom frontu.

„Sanjao sam o kakvoj maloj seljačkoj kućici nedaleko od Beograda, gdje bih provodio večeri sa drugovima sa kojima sam se upoznao na Miletinoj kosi, na Rovovskoj kosi, na Mačkovom kamenu, na Čukama i drugim mjestima“, naveo je u pismu upućenom čuvenom vojskovođi Živojinu Mišiću 1919. godine. Dvije godine kasnije dobija plac na Topčideru, gdje od sopstvenog novca gradi vilu. „San mi se ostvario“, zapisao je.

U toj kući, koja je samo nosila naziv vila, a zapravo bila skromna prizemna kuća, 8. avgusta 1929. godine u 4:30 prestalo je da kuca srce velikog prijatelja srpskog naroda. Uzrok smrti bio je moždani udar kao posljedica žučne svađe sa prvim komšijom, bivšim ministrom Milanom Kapetanovićem, koji ga je, prema nekim svjedočenjima, opsovao.

Dan kasnije njegovo tijelo je preneseno u Opštu državnu bolnicu, gdje mu je, prema posljednjoj želji, srce izvađeno i odneseno je u urni na Kajmakčalan, gdje je sahranjeno zajedno sa ostalim oslobodiocima Solunskog fronta. Na urni, koja je polomljena od strane bugarskih vojnika u Drugom svjetskom ratu, pisalo je:

„Ovde u ovoj urni, na vrhu Kajmakčalana zlatno srce spava,
prijatelj Srba iz najtežih dana, junak Pravde, Istine i Prava,
Švajcarca Rajsa, kom` nek je slava“.

Po sopstvenoj želji sahranjen je po pravoslavnom obredu. 10. avgusta, u popodnevnim časovima na Topčiderskom groblju, pored mezimice Nade, djeteta svog najboljeg prijatelja Alfreda Favrea.

Iza njega je ostao i čuveni politički testament namenjen srpskom rodu „Čujte Srbi!” kojim je pokušao da nas sačuva od svih naših mana i slabosti.

(Sputnik)