Mrtvo slovo na papiru: Ekološka smo država, a udišemo otrove

Zagađenje vazduha šteti i ljudskom zdravlju i životnoj sredini, a predstavlja oslobađanje ili prisustvo u vazduhu zagađivača (čestica ili gasova). Razne ljudske aktivnosti mogu dovesti do znatnog pogoršanja kvaliteta vazduha, na primjer: kroz industrijske procese (uključujući proizvodnju električne energije), sagorijevanje bilo kog čvrstog goriva (bilo da se radi o fosilnom ili biogeničnom porijeklu) u transportu, poljoprivredi i proizvodnji ili tretmanu otpada.

Često slušamo o PM2.5 česticama, a mnogi vjerovatno ne znaju šta one predstavljaju.

PM2.5 predstavlja čestične materije (particulate matter – PM) koje imaju prečnik manji od 2.5 mikrometara, što znači da su oko 3% prečnika ljudske dlake. Čestice ove kategorije su toliko male da mogu biti viđene samo mikroskopom.

Ove čestice mogu doći iz više izvora kao što su: strujna postrojenja, toplane, individualna ložišta (ugalj – kao najgora vrsta čvrstog goriva), motorna vozila, avioni, gorenje drveta, šumski požari, paljenje njiva, vulkanske erupcije i pješčane oluje.

Neke od njih su emitovane direktno u vazduh, dok se ostale formiraju kada gasovi i čestice imaju međusobne interakcije u atmosferi.

Na primjer, sumpor-dioksid emitovan iz industrijskih postrojenja reaguje sa kiseonikom i vodenim kapljicama u vazduhu, a zatim formira sumpornu kisjelinu kao sekundarnu tvorevinu.

Zašto su PM 2.5 čestice opasne?

Zbog toga što su vrlo male i lagane, pa imaju tendenciju da ostaju duže u vazduhu nego teže čestice. Ovo povećava šanse da čovjek ili životinja udahne ove čestice u pluća. Zahvaljujući svojoj maloj veličini, čestice manje od 2.5 mikrometara su sposobne da prođu nos i grlo, te mogu da prodru duboko u pluća, a čak mogu ući i u krvotok.

Brojna istraživanja su pokazala tijesnu vezu između izlaganja PM2.5 česticama i prijevremenoj smrti od kardiovaskularnih ili pulmonalnih bolesti. Ove čestice su takođe poznate po sposobnosti da izazovu ili pogoršaju hronična oboljenja kao što su astma, srčani napad, bronhitis i ostale respiratorne probleme.

Nakon uvodnog pojašnjenja, vratimo se činjenici da je Crna Gora samoproklamovana ekološka država, te da je to napisano u prvom članu Ustava. Ekološka država je postala usvajanjem deklaracije 20. septembra 1991. godine na Žabljaku.

Od tog dana pa do danas, crnogorska vlast je malo ili nedovoljno preduzela da bi Crna Gora zaista postala ekološka država. Zagađenje je svuda oko nas, a nadležni žmure.

Mnogi turisti koji dođu u Crnu Goru, koja je u reklamnim spotovima predstavljena kao divlja ljepota – „wild beauty“, vide divlje deponije.

Kako se nadležne institucije bore protiv zagađenja, dokazuje i podatak da je Crna Gora u vrhu po broju prijevremenih smrti uzrokovanih zagađenjem. A crnogorski Ustav u članu 23. kaže:

Svako ima pravo na zdravu životnu sredinu.

Svako ima pravo na blagovremeno i potpuno obavještavanje o stanju životne sredine, na mogućnost uticaja prilikom odlučivanja o pitanjima od značaja za životnu sredinu i na pravnu zaštitu ovih prava.

Svako je, a posebno država, obavezan da čuva i unapređuje životnu sredinu.

Svjetska zdravstvena organizacija (STO) je u septembru 2021. utvrdila nove globalne smjernice za kvalitet vazduha za zaštitu javnog zdravlja: 5 μg/m³ za PM2.5, mjereno kao godišnja sredina, što odražava nove naučne dokaze koji pokazuju da zagađenje vazduha šteti ljudskom zdravlju čak i pri relativno niskim koncentracijama.

Kvalitet vazduha u EU, kojoj težimo, generalno se poboljšao poslednjih decenija, mada neke urbane cjeline i dalje su izložene visokoj koncentraciji zagađivača vazduha, kao rezultat industrijskih i transportnih aktivnosti. Najveće zagađenje u EU je u članicama koje pripadaju jugu i jugoistoku evropskog kontinenta.

Evropska populacija je sve starija, a natalitet sve niži, tako da beneficije koje donosi smanjenje zagađenja vazduha su između ostalog i smanjenje akutnih i hroničnih bolesti kod djece.

U Evropskoj uniji je najveći broj prijevremenih smrti povezanih sa PM2.5 česticama zabilježeno u nekim od najmnogoljudnijih (pretežno urbanih) regiona. Mnogi od njih nalazili su se u južnim i jugoistočnim zemljama članicama EU. U svakom od njih, antropogene emisije, meteorološki i drugi uslovi (kao što je orografija) favorizuju nagomilavanje zagađivača vazduha u atmosferi.

U 2020. godini broj preuranjenih smrti koji se pripisuje izloženosti PM 2.5 česticama u prosjeku je iznoso 53,7 na 100 000 stanovnika širom Evropske unije.

Kao što se vidi na infografici, Crna Gora je u 2020. godini imala 100 ili više prijevremenih smrti povezanih sa zagađenjem vazduha, odnosno povećanim nivom PM2.5 čestica.

S obzirom na to da Crna Gora nema ni milion stanovnika, podaci su zabrinjavajući. Tačno je da zagađenje vazduha iz okolnih država može da utiče na kvalitet vazduha u Crnoj Gori, ali ne treba da se zavaravamo i mislimo da mi ne proizvodimo dovoljno veliko zagađenje. Podatak da je broj registrovanih motornih i priključnih vozila u Crnoj Gori, zaključno sa 31. decembrom prošle godine iznosio 265.464, što je za 9.284 više nego 2021. godine, znači da se zagađenje neće smanjiti u dogledno vrijeme.

Životni standard crnogorskih građana je takav da se kupuju/uvoze polovna vozila iz EU, a u najvećem broju slučajeva starija od 10 godina. Ne treba zaboraviti i to da je pri kupovini prvi favorit skoro uvijek vozilo na dizel gorivo.

Nejasno je zašto bivši gradonačelnik Podgorice Ivan Vuković nije imao viziju ili želju da se na neki način obezbjede autobusi na električni pogon ili pak hibridni. Na taj način bi se makar malo smanjila zagađenost u Podgorici. Umjesto toga, nabavljeni su turski autobusi na dizel pogon.

Inače, Evropski parlament je u februaru ove godine usvojio zakon kojim se u EU od 2035. godine zabranjuje prodaja novih vozila na benzin i dizel. 

Crnogorski vlastodršci treba ozbiljno da se pozabave pitanjem zagađenja vazduha, rijeka (u svim djelovima države), jezera i mora, te divljih deponija.

Potrebni su projekti kojima će se popraviti stanje životne sredine, a naravno i podići svijest građana o njenom značaju. Rigoroznija kaznena politika je jedan od prvih i najlakših koraka u tom pravcu.