Godišnjica ubistva kralja Aleksandra, tvorca Jugoslavije

Kralj Aleksandar Ujedinitelj, tvorac Jugoslavije, glavnokomandujući Srbije u pobjedničkim ratovima od 1912. do 1918. ubijen je na današnji dan 1934. godine.

Sin kralja Petra I Karađorđevića i Ljubice Petrović, poznate kao Zorka, rođen je u Cetinju 16. (odnosno 4. po julijanskom kalendaru) decembra 1888. Knez Petar sin kneza Aleksandra, unuk Karađorđev, nalazio se u to vrijeme u izgnanstvu pošto su Srbijom vladali Obrenovići.

Aleksandar je bio drugorođeni sin kneza, posljednjeg kralja Petra. Po Majskom prevratu maja/juna 1903. uslijedila je promjena odnosno povratak na vlast kuće Karađorđević. Potomci vožda Prvog srpskog ustanka prethodno su vladali Srbijom od 1842. do 1858. Bio je to ne samo politički prevrat, nego u izvjesnom smislu promjena epoha u Srbiji.

Dolazak Petra Karađorđevića na presto, po opštoj ocjeni, označio je suštinsku promjenu u načinu vladavine, manirima, stilu. Stariji sin kralja Petra, poslije njegovog stupanja na presto, Đorđe, postao je prestolonaslednik.

Na toj poziciji nalazio se od 1903. do marta 1909, kada se povukao, prepustivši pravo nasleđa mlađem bratu. U tom trenutku Aleksandar se nalazio na školovanju u Sankt Peterburgu. Prethodno se školovao u Ženevi. Đorđe je naime neobuzdanim ponašanjem navukao omrazu mnogih. Pored drugih i njegov otac kralj Petar stao je na stanovište da bi valjalo da se Đorđe povuče.

Aleksandar je bio potpuno drugačija ličnost od starijeg brata. Bio je odmjeren, promišljen, oprezan, vrlo odgovoran. Na širem planu prestolonaslednik Aleksandar veoma važnu ulogu imao je tokom balkanskih ratova 1912/13. Kao zapovjednik Prve armije uspješno je vodio srpsku vojsku u velike, presudne, pobjede nad Turcima kod Kumanova i Bitolja u Prvom balkanskom ratu.

Uslijedila je pobjeda nad Bugarima na Bregalnici 1913. u Drugom balkanskom ratu. Rezultat velikih pobjeda Srbije u balkanskim ratovima bilo je oslobođenje Stare i Južne Srbije (današnjeg Kosova i Metohije i Severne Makedonije). Bilo je to ostvarenje vjekovnih težnji Srba da se oslobodi Kosovo. Prestolonaslednik Aleksandar izašao je iz balkanskih ratovao kao opšte uvažavani, proslavljeni, ratni komandant.

Kao takav, juna 1914. godine, Aleksandar postaje regent, pošto mu je njegov otac, ostareli kralj Petar, prepustio obavljanje kraljevske dužnosti. Svega nekoliko dana potom dogodio se atentat u Sarajevu, kada je na Vidovdan mladi nacionalni revolucionar, mladobosanac Gavrilo Princip, usmrtio Franca Ferdinanda prestolonaslednika Austrougarske.

Ovaj tragičan događaj biće iskorišćen kao opravdanje za napad na Srbiju, čime je izazvan Prvi svjetski rat. Regent Aleksandar je sve vrijeme tokom Prvog svjetskog rata predvodio srpsku vojsku. U prvom periodu uspjesi Srbije zaprepastili su svijet. Velike pobjede na Ceru i Kolubari 1914. doživljene su kao strahovito poniženje Austrougarske. Uslijedile su smjene u vojnom vrhu Dvojne monarhije.

Mnogo opasnija bila je međutim činjenica da se Austrougarskoj na frontu prema Srbiji u jesen 1915. pridružuju trupe Njemačke a ubrzo i Bugari. Suočena sa daleko nadmoćnijim neprijateljem, napadanuta sa sjevera, zapada i istoka, srpska vojska primorana je tada na postupno povlačenje.

Uslijedilo je odstupanje preko planinskih vrleti put obala Jadrana, jedan od najtežih momenata novije istorije Srba. Poslije oporavka na Krfu, reorganizovana srpska vojska prebačena je aprila/maja 1916. na Solunski front. Prve pobjede, uz teške žrtve, Srbi potom postižu na Kajmakčalanu septembra 1916. odnosno oslobađanjem Bitolja.

Bio je to veoma važan moment, pošto je oslobođen dio okupirane otadžbine. Ključni prelom dogodio se septembra 1918. probojem Solunskog fronta. Srpska vojska iznijela je tada težišni dio napora koji je doveo da raspada fronta, daljeg proboja na sjever, a potom i kapitulacije Bugarske.

Velike pobjede srpske vojske tada bile su plod ne samo rukovođenja u čemu je poslednju riječ imao regent, potonji kralj Aleksandar, nego i kvaliteta najviših oficira tadašnje Srbije. Radomir Putnik je tako dobio čin vojvode za pobjedu u Kumanovskoj bici, Stepa Stepanović za pobjedu na Ceru, Živojin Mišić po pobjedi na Kolubari.

Konačno, Petar Bojović je čin vojvode dobio za proboj Solunskog fronta i uspješnu ofanzivu. Srpska vojska oslobodila je Beograd već 1. novembra 1918. Sledilo je oslobađanje zemalja nastanjenih Srbima i drugim Južnim Slovenima na prostoru dotadašnje Austrougarske. Srpska vojska je tada dospjela do Temišvara, Baje, Karavanki u Alpima, Rijeke.

Vlada Kraljevine Srbije je još Niškom deklaracijom, decembra 1914. javno proklamovala da je ratni cilj Srbije oslobođenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca i stvaranje zajedničke države.

Oblikovana u vidu vladine izjave, Nišku deklaraciju je potom izglasala Skupština Kraljevine Srbije. Već 1. decembra 1918. u Beogradu, u palati Krsmanović na Terzijama, regent Aleksandar Karađorđević proglasio je ujedinjenje i stvaranje zajedničke države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Prvobitno je zapravo korišćen termin kraljevstvo.

Zemlja je preimenovana 3. oktobra 1929. u Kraljevina Jugoslavija. Pošto je avgusta 1921. kralj Petar I umro, Aleksandar je postao i formalno kralj nove zajedničke države čiji je bio tvorac. Prema proklamovanom načelu odmah se stalo na stanovište da postoji, ili da je valja graditi, jugoslovenska nacija. Bila je to temeljna postavka vladavine kralja Aleksandra.

Posle tragičnih događanja u Skupštini kada je neuračunljivi Puniša Račić pucao u poslanike HS S koji su ga neodgovornim izjavama isprovocirali, kralj Aleksandar je 6. januara 1929. uveo ličnu vladu, poznatu kao Šestojanuarska diktatura.

Slijedila je promjena imena države kao i teritorijalna reorganizacija, sa ciljem prevazilaženja pokrajinske podjele koju su ranije nametnule strane sile koje su vladale ovim prostorom. Tako je uvedena upravna podjela na devet banovina i područje Uprave grada Beograda. Lična vlada kralja okončana je donošenjem novog ustava septembra 1931. Kralj Aleksandar Karađorđević ubijen je 9. oktobra 1934. u Marselju, prilikom zvaniče posjete Francuskoj.

Bio je to, bez dileme, najtragičniji moment međuratne Jugoslavije. Ubijen je tvorac zemlje, nosilac i državne i nacionalne ideje Jugoslavije. Pozadina atentata nije zapravo nikada u potpunosti rasvijetljena. Neposredni izvršilac je bio Bugarin, pripadnik terorističke tzv VMRO, Vlado Černozemski. Pravo ime bilo mu je Veličko Kerin.

Organizator je bio ustaški zlikovac Eugen Dido Kvaternik (1910 – 1962). Na kralja je je prethodno bar u dva navrata pokušan atentat. Godine 1921. u Beogradu, počnilac je bio Spasoje Stejić, komunista. Ustaše su pokušale da ga ubiju i prilikom posjete Zagrebu decembra 1933. Neuspjeh je bio posledica činjenice da su atentatori bili pritisnuti razdraganom masom koja je pozdravljala kralja.

Policija ih je potom uhapsila. Ostaje činjenica da je kralj tada najverovatnije već bio neizlečivo bolestan, što je znao samo najbliži krug oko njega. Prema testamentarnoj želji kralja Aleksandara upravljanje zemljom posle njegove smrti prešlo je na Namjesništvo čija prva ličnost je bio knez Pavle Karađorđević, do punoljetstva kralja Petra II.

Dalja pozadina ubistva kralja Aleksandara Karađorđevića nije izvjesna. Nesumnjivo je da su ustaše uživale podršku Musolinijeve Italije, kao i Mađarske. Sudski proces koji je vođen u Francuskoj usmjeravan je oprezno kako bi se zaobišla osjetljiva pitanja u međunarodnim odnosima.

Poslije Drugog svjetskog rata, sovjetska istoriografija potencirala je da iza ubistva stoji Berlin, za šta zapravo nema valjanih dokaza. Sa druge strane, pojedini autori iz okvira ruske bijele emigracije tvrdili su da se u pozadini ubistva kralja Aleksandra nalaze sovjetske tajne službe.

Objektivno gledano, kralj Aleksandar Karađorđević bio jedan od najvećih vladara u istoriji Srba. Ne samo kao proslavljeni ratni komandant, pobjednik u tri rata, već i kao tvorac Jugoslavije, Ujedinitelj. U cjelokupnoj istoriji Srba, po ukupnim dometima, sa njim bi mogli da se porede vjerovatno samo car Dušan i kralj Milutin.

 

(b92.net)