O genocidu nad Srbima u Prvom svjetskom ratu

Piše: Miloš Ković

Da li su u Prvom svetskom ratu Srbi pretrpeli genocid? U srpskoj istoriografiji ovo pitanje i danas izaziva nesnalaženja i nedoumice.

Srbi su, naime, zajedno sa Rusinima, prvi narod koji je, na osnovu svoje nacionalne pripadnosti, zatvaran u koncentracione logore na tlu Evrope. Patentirana u Burskom ratu, ova vrsta masovnih zločina nad civilima svoju primenu je po prvi put doživela u Prvom svetskom ratu. U nizu koncentracionih logora na tlu Austro-Ugarske i Nemačke, srpski ratni zarobljenici, starci, žene i deca najmasovnije su umirali u logorima Nežider, Nađmeđer, Boldogasonj, Doboj, Arad, Hajnrihsgrin, Kečkemet, Braunau, Ašah, Drozendorf, Vac, Čegled. Najčešći uzrok smrti bili su, pored egzekucija, neljudski uslovi u kojima su držani – život na ledini, bez krova nad glavom, mučenja, izgladnjivanja i bolesti. U logoru u Mauthauzenu Srbi će umirati u oba svetska rata. U Hajnrihsgrinu postojao je poseban logor za decu iznad 5 godina starosti. Prema podacima koje donosi Vladimir Stojančević, krajem 1917. u ovim logorima nalazile su se hiljade srpske dece, pri čemu je ukupan broj zatočenih Srba iznosio oko 340.000. Srbi su umirali ne samo u austrougarskim i nemačkim, nego i u bugarskim i turskim logorima.

Na tlu okupirane Srbije i Crne Gore, ali i Austro-Ugarske, civili su masovno ubijani, mučeni, ili ostavljani da umiru usled nedostatka hrane i osnovne lekarske nege. Uništavana su cela sela, naročito u Podrinju, Sremu i Toplici. Kroz školsku i kulturnu politiku sprovođena je sistematska denacionalizacija. Ona je naročito bila brutalna u bugarskoj okupacionoj zoni. Kao u Drugom svetskom ratu, procene broja žrtava razlikuju se u stotinama hiljada. Ono što se zna o ulozi austrougarskih i bugarskih državnih, posebno vojnih vlasti, ukazuje na smišljenu nameru da posle uništenja srpskih država, nestane i srpski narod.

Da li je, dakle, ovo bio genocid? Odgovor na to pitanje zavisi od toga šta se pod ovim pojmom podrazumeva. Najprihvaćenija, standardna definicija je ona iz Konvencije Ujedinjenih nacija o genocidu (1948). Prema ovom dokumentu, „genocidom se smatra bilo koje od sledećih dela, učinjeno u nameri da se uništi, u celini ili u delovima, nacionalna, etnička, rasna ili verska grupa: a) Ubijanje članova grupe; b) Nanošenje ozbiljne fizičke ili duševne patnje članovima grupe; c) Svesno otežavanje životnih uslova članova grupe, sračunato na to da se ona fizički uništi, u celini ili u delovima; d) Nametanje mera sračunatih na to da sprečavaju rađanje unutar grupe; e) Prisilno izmeštanje dece iz jedne u drugu grupu.“

Ono što se događalo sa Srbima 1914-1918. sasvim odgovara ovako definisanom pojmu genocida. To se može reći i na osnovu gotovo svih ostalih definicija genocida koje se mogu pronaći u literaturi, uključujući i onu koju daje Rafael Lemkin, u knjizi Vladavina Sila osovine u okupiranoj Evropi (1944), gde je ta reč po prvi put upotrebljena i obrazložena. Pored ostalog, zahvaljujući upornom zalaganju Lemkina, Ujedinjene nacije usvojile su rezoluciju iz 1948, kojom je genocid proglašen za kriminalno, kažnjivo delo.

Prvi svetski rat je u svetskoj istoriografiji prepoznat kao početak epohe genocida. Upravo tako su nazvani tadašnji turski zločini nad Jermenima, Asircima i maloazijskim Grcima. Istovremeni genocidi nad Srbima i nad Rusinima, međutim, u međunarodnoj nauci nisu poznati pod takvim imenom. Čini se da glavnu odgovornost za to snose upravo srpska i rusinska istoriografija.

Savremenici, istraživači masovnih zločina nad Srbima, kakvi su bili Arčibald Rajs, Vladimir Ćorović ili Toša Iskruljev, nisu koristili reč „genocid“, budući da je u ovo doba ona, kako smo videli, bila nepoznata. Ni posle 1944, međutim, srpska istoriografija, pod pažljivim nadzorom države, nije se bavila ovom temom. Upravo je neprikosnoveni gospodar Jugoslavije Josip Broz Tito, 1914. godine bio vojnik hrvatske zločinačke 42. „vražje“ divizije, koji je svoju političku karijeru izgradio na borbi protiv „velikosrpske buržoazije“ iz 1918. Utoliko manje se to moglo očekivati od stranih istoričara. Srpska istoriografija je, istina, mnogo toga postigla u istraživanju diplomatske i vojne istorije Velikog rata. Međutim, počevši od osamdesetih godina 20. veka, uporedo sa slabljenjem titoističkih paradigmi, ona je počela da događaje 1914-1918. godine naziva genocidom. Pored ostalih tom rečju su masovne zločine iz Velikog rata opisivali Vladimir Stojančević, Radovan Samardžić, Đorđe Stanković i Milorad Ekmečić, koji je uočio da je genocid po kome je upamćena NDH, započeo u Podrinju 1914. godine.

Kako su pokazali Edvard S. Herman i Dejvid Piterson u knjizi Politika genocida, kao i pisac predgovora Noam Čomski, od tada do danas pojam genocida je višestruko devalviran. Počevši od pobede NATO nad Varšavskim paktom, ta reč se učestalo ponavlja u akademskom i javnom životu zapadnih zemalja. NJihove agresije širom sveta su, naime, sve više pravdane borbom protiv genocida. Herman i Piterson su, na osnovu analize diskursa koji su pripremali i pratili ova osvajanja, zločine koji su se odigrali od tada do dana objavljivanja knjige, podelili na „konstruktivne genocide“, „zlikovačke genocide“ i „neka benigna krvoprolića“, u skladu sa tim da li su ih počinili SAD, EU i saveznici, ili njihovi protivnici. Srbima je, naravno, pripala uloga počinilaca „zlikovačkih genocida“, dok su nad njima činjena „neka benigna krvoprolića“. Noam Čomski je tu, pored ostalog, podsetio čitaoce i na ključni značaj velikog, zanemarenog genocida Engleza i Španaca nad starosedeocima američkog kontinenta.

Srpska istoriografija bi u budućnosti morala da se sistematski posveti problemu genocida počinjenih nad srpskim narodom. O srpskim „zlikovačkim genocidima“, očigledno, ima ko da brine. U tom svetlu moraju se preispitati naročito „benogna krvoprolića“ počinjena nad Srbima u Hrvatskoj i na Kosovu i Metohiji. To su teme koja zahtevaju timove istraživača i podršku naučnih institucija.

U tom kontekstu, Prvi svetski rat ostaje velika, nedovoljno protumačena tema srpske istorije. Potrebne su nam standardne monografije, na srpskom i na stranim jezicima, o genocidu nad Srbima u Prvom svetskom ratu, o koncentracionim logorima, o masovnim zločinima nad srpskim civilima u Velikom ratu, naročito o temi koju su uočili sami austrijski istoričari (Anton Holcer, Hans Hautman) – o svesnoj nameri zvaničnih krugova da srpski narod bude konačno uništen.