Mjesto odakle je Stefan Nemanja započeo veliku istorijsku misiju
Na obodu grada čije je rimsko ime sugerisalo da je na granici, u Kuršumliji, smeštena je najstarija zadužbina Stefana Nemanje, manastir Svetog Nikole. U njemu je, kažu, Sveti Sava krstio prvog srpskog vernika nakon što je crkva dobila autokefalnost. Put do ovog jedinstvenog spomenika kulture, istorije i trajanja predstavlja put do srca stare Srbije.
„Ove jedinstvene hramove, manastir Svetog Nikole i crkvu Svete Bogorodice koji su podignuti sredinom 12. veka Stefan Nemanja je izgradio pre nego što je dobio titulu Velikog župana, kao tadašnji „oblasni gospodar“. Ovo je mesto sa kojeg je prvi srpski vladar otpočeo svoju državnu, svetovnu i graditeljsku misao“, kaže arheolog Milan Savić.
Sve što znamo o ovim manastirima, podseća arheolog, stiže iz tri žitija Svetog Simeona koja pišu njegovi sinovi – Sveti Sava i Stefan Prvovenčani i kasnije Domentijan.
Građena pre Studenice i Hilandara
„U njima se pominje gradnja ovih crkava kao prvih Nemanjinih zadužbina, koje nastaju pre Đurđevih stupova, Studenice, Hilandara. Ono što se kasnije, na osnovu istorijskih dokumenata dalo rekonstruisati jeste period u kom su obe crkve nastale, a to je vreme između 1158. i 1168. godine.“
U gradnji Manastira Sveti Nikola vidljiv je uticaj Vizantije u arhitekturi: sa zadnje strane je jednobrodna crkva sa masivnom kupolom kakve se sreću i na carigradskim građevinama dinastije Komnen. Elementi romaničkog stila iz primorja (uočljiva je sličnost sa kotorskom Crkvom Svetog Trifuna) najavljuju raški stil u arhitekturi koji će nastati tek nekoliko godina kasnije.
Po mnogim procenama, objašnjava Savić, građevinu su gradili najbolji carigradski majstori, zidana je kvalitetno, temelji su rađeni kamenom dok je gornji deo zidan opekom. Kasnijom dogradnjom, negde početkom 13. veka, Sveti Nikola dobija i dve visoke kule, a još jednom dogradnjom u 14. veku i kapelu.
Koliko je manastir bio važan govori i to da su mu mnogi vladari poklanjali pažnju. Bio je prvi prepisivački centar nemanjićke Srbije, a u blizini manastira bio je Nemanjin vladarski dvor.
„Ono što znamo na osnovu arheoloških istraživanja koja su sprovođena od 1967. do 1980. godine jeste da je u samoj porti manastira nađeno preko hiljadu skeleta iz perioda Rima, što govori da je ovo prvobitno bila rimska nekropola, zatim vizantijska, a i tokom čitavog srednjeg veka ovde se sahranjivalo stanovništvo sve do velike seobe Srba 1690. Zbog svega toga je ovo sveto i kultno mesto“.
U porti se danas, zahvaljujući arheološkim istraživanjima, mogu videti ostaci trpezarije, episkopske palate, kao i jedne ranovizantijske grobnice. Ostaci zida i novčići koji su pronađeni potvrđuju tačnost dokumenata u kojima se navodi da je pored manastira postojao prostor na kome se prodavala roba.
„U srednjem veku pored manastira postojao je trg, pijaca na kojoj je prodavana roba. Imamo dokumenta koja svedoče da se 1280. godine na tom trgu prodavalo srebro, olovo, čak i zlato. Glavna sirovina koja je prodavana bila je ruda koja se odavde izvozila za Kotor, Dubrovnik, Veneciju.“
Kada je Srpska pravoslavna crkva dobila autokefalnost Sveti Sava je u ovaj manastir smestio sedište Topličke episkopije koja je trajala sve do 1690. godine.
„Episkopija je bila peta po rangu i bila je izuzetno cenjena, o čemu svedoči i to da su studeničkog arhimandrita birali i monasi iz Svetog Nikole. “
O ovom moćnom centru srednjovekovne Srbije osim retkih zapisa poput onog iz kojih saznajemo da se prvi episkop zvao Joanikije, nema mnogo pisanih dokumenata koji svedoče o manastirskom životu.
Belim crkvama Turci skinuli olovne krovove
„Po dolasku Turaka manastir je postepeno počeo da se zatire, a nakon velike seobe Srba ovdašnje stanovništvo se odselilo na sever. Turci su tada skinuli olovne krovove sa Nemanjinih zadužbina zbog koji se srednjovekovna Kuršumlija i zvala Bele crkve – zbog belog odsjaja sunca na olovnim krovovima. Od krovova Turci počinju da liju kuršume tako da je od tih reči „kuršum“ i „liti“ grad dobio sadašnje ime.“
Freske iz 13. veka od koji nije ostalo gotovo ništa
Kada je manastir izgubio svoje olovne pokrivače počeo je da prokišnjava i od njegovih fresaka gotovo nije ostalo ništa. Tek nekoliko fragmenata u potkupolnom prostoru i freske iz 13. veka u južnoj kuli svedoče o nekadašnjoj raskošno oslikanoj zadužbini velikog srpskog župana.
„Manastir je puno stradao čim je izgubio olovne pokrivače. Nije nam sačuvana ni njegova osnivačka povelja niti bilo šta od riznice. Budući da je ovde bilo sedište episkopije sigurno je imao i objekte u kojima se vršila i prepisivačka delatnost, ali ništa nažalost nije sačuvano.“
Savić podseća da su prvi koraci u zaštiti manastira učinjeni tek 1910. godine kada je napravljena pokrivka od ćeramide iznad kula, oltara i same kupole. Rekonstrukcija i konzervacija počele su 1948. a sam manastir je – posle više od trista godina – ponovo počeo da živi od 2013, kada je dobio svog monaha. Danas se čine napori da se ovaj izuzetni spomenik kulture obnovi u celosti i da dobije savremene konake.
„Obnova je počela 2019. godine. Manastir je danas živ, narod dolazi na liturgiju, mnogo je i posetilaca sa strane. Sa Crkvom Svete Petke, Sveti Nikola predstavlja prvorazredni spomenik kulture, a zahvaljujući ovim drevnim građevinama Kuršumlija ostaje jedini grad koji ima dve zadužbine jednog vladara“, zaključuje arheolog Savić.
Puna obnova manastira Sveti Nikola i kuršumlijskih Belih crkavaosim ponovnog ostvarivanja glavnog cilja – okupljanja naroda, na simboličkom planu označila bi i otklon od one granice koja je zapisana u starom nazivu grada Kuršumlija – Ad fines. A upravo je pojam `granica` povezao ovo mesto sa istoimenim sloganom Bitef teatra, pozorišne kuće koja je bila organizator umetničkog pres karavana do srca stare Srbije. Jedan od njegovih ciljeva bio je da podseti kako su za ukupnu umetnost i kulturu važni ovakvi svedoci trajanja koji nam, svojim današnjim živim prisustvom, ukidaju trošnu granicu između prošlosti i sadašnjosti.