Da li SPC ima pravo da iznese svoj stav o Kosmetu

piše: Dejan Mirović

Vlasti u Srbiji smatraju da se SPC “meša u politiku” kada iznosi svoj stav o KiM. Na primer, predsednik države je to izjavio nakon potpisivanja sramnog Briselskog sporazuma u aprilu 2013, [1] ali i nakon Sabora SPC 2018. (“loše mešanje u politiku “). [2] Slične fraze ponavlja i ministar Zorana Mihajlović (“pritisak na vlast od strane SPC”) kao i nezvanični ideolog vlasti, predsednik Beogradskog fonda za političku izuzetnost i dugogodišnji lider Soroš fonda za Srbiju, Sonja Liht (“neodgovornost SPC” povodom KiM). [3]

Ovakvi stavovi su (očigledno) protivustavni. Vlasti (i njihov ideolog iz Beogradskog fonda za političku izuzetnost) kao da su zaboravile da su značajnu ulogu u donošenju važećeg Ustava iz 2006. godine imali i SPC i tadašnji patrijah Pavle. U oktobru 2006. Srpska pravoslavna crkva i patrijarh Pavle, na čiji je poziv tadašnji predsednik Vlade Koštunica posetio Patrijaršiju, uputili su javni poziv građanima da izađu na referendum i podrže novi Ustav (samo nekoliko dana pre glasanja za novi najviši pravni akt 28. i 29. oktobra ). Takođe, vladike su svim svojim eparhijama i vernicima poslale poziv da izađu na referendum i da glasaju za novi Ustav. Poglavar Srpske pravoslavne crkve patrijarh Pavle se lično pojavio na biračkom mestu u Osnovnoj školi „Kralj Petar Prvi“ u Beogradu. Tada je devedesetogodišnji patrijah izjavio: „Neka bude sa Božjim blagoslovom na opšte dobro svima, pa i nama“, spuštajući listić u glasačku kutiju.

Apel Arhijerejskog Sabora SPC Skupštini Srbije pred pregovore o statusu KiM (5. novembar 2005.)

Na taj način, SPC je de facto postala garant Ustava ili najvišeg pravnog akta čija je osnovna svrha bila očuvanje Kosova i Metohije u sastavu Srbije (preambula). De iure SPC to nije mogla da uradi jer je u pravnom sistemu Republike Srbije ona jasno odvojena od države . U članu 11 predloga Ustava se navodilo da je Republika Srbija svetovna država i da nijedna religija ili crkva nije “državna ili obavezna”. Dakle, nije pravno bio moguć (ili prikladan) pismeni ugovor o zajedničkom delovanju SPC i države kada se radilo o donošenju novog Ustava . U pravnom smislu, to bi bilo u koliziji i sa odredbama člana 21 predloga Ustava koji zabranjuju diskriminaciju na osnovu “veroispovesti”.

Ipak, pitanje Kosova i Metohije je bilo toliko važno za SPC, da je ona u suštini, sa vlastima (tadašnjim premijerom ) napravila jednu vrstu usmenog (javnog) ugovora . U pravnom smislu, takva vrsta usmenog ugovora koji je SPC postigla 2006. godine sa tadašnjim vlastima nije nepoznata u pravoslavnim državama . Na primer, prof. dr Zoran Čvorović piše da su se Rusiji često primenjivala vizantijska načela “simfonije crkve i države” kada se radilo o najvažnijim državnim temama. [4]

Očigledno je da je cilj tog usmenog ugovora iz 2006. za SPC bilo očuvanje manastira i crkava na Kosovu i Metohiji unutar jurisdikcije SPC. Razlozi su više nego očigledni. Prva titula srpskog patrijaha je “arhiepiskop pećki” . Ona više nego uverljivo simbolizuje duhovni značaj Kosova i Metohije za SPC. Takođe, dobijanje samostalnosti ili autokefalnosti SPC se vezuje za osnivanje prve Arhiepiskopije žičko –pećke i Svetog Savu koga grčki profesor Joanis Tarnanidis opisuje kao “duhovnog vođu svog naroda”. [5]

Dakle, dobrovoljno odricanje SPC od Kosova i Metohije ne bi bilo samo bespovratno gubljenje nadležnosti (svojine i državine) nad oko 1.300 crkava i manastira već i duhovno odricanje od osnivača SPC. U politici su naravno , takvi obrti mogući, ali kada se radi o jednoj tako staroj organizaciji kao što je SPC , onda bi to bio verovatno i njen kraj (vernici bi verovatno napustili crkve širom Srbije ).

Srpski patrijah i episkopi su te 2006. godine razumeli još jednu negativnu posledicu koja bi mogla nastupiti ako bi se dobrovoljno odrekli od Pećke patrijašije, Dečana i Gračanice. Manastiri na KiM su toliko vredni da prevazilaze okvire nacionalnog blaga i nalaze se listi UNESKO-a ,poput Pećke patrijašije, Dečana i Gračanice i crkve Bogorodica Ljeviška. To je 50 % svih sakralnih objekata u Srbiji koji se nalaze na listi svetske baštine UNESKO. Dakle, SPC (ali i Srbija u celini) bi se grubo govoreći, odrekli 50 % svog kulturnog blaga kada bi pristali na dobrovoljnu predaju KiM . To je još veći udar na crkvu nego na državu (koja bi morala da se odrekne oko 15 % svoje teritorije).

U tom kontekstu se može tvrditi da SPC kao najstarija organizacija kod Srba primenjuje (vekovima) jednu vrstu pravnog (pravno-kanonskog) običaja kada se radi o Kosovu i Metohiji. Tačnije, Pećka patrijašija je u prošlosti bila ukidana (1766.) i pod okupacijom tokom turskog vremena. Progonjeni su pećki patrijarsi i narod sa Kosova i Metohije (1690. i 1739.). SPC se nalazila u teškom položaju i za vreme agresivnog ateističko /komunističkog režima Josipa Broza 1945-1980`. i njegovih komunističkih albanskih naslednika sa KiM. Konačno, SPC se našla na udaru 1999-2003. godine kada je uništeno oko 40 manastira ali i 2004. godine kada je u martovskom pogromu za samo dva dana uništeno nekoliko desetina crkava i manastira. Međutim , SPC se nikada nije dobrovoljno odrekla manastira i crkava na KiM. Ta pravna činjenica nam ukazuje da za SPC autokefalija koju je dobio sv. Sava 1219. za Arhiepiskopiju žičko –pećku, u suštini jedna vrsta pravnog prvenstva nad tuđinskom državom ili vlastima (okupacijom) kada se radi o manastirima i crkvama na Kosovu i Metohiju. (U slučaju kada se radilo o srpskoj državnoj vlasti onda se primenjivalo staro vizantijsko načelo “simfonije” između države i crkve).

Veliki nemački pravnik Karl Šmit bi to definisao kao “preddržavno pravo” ili kao pravnu činjenicu da se u okupaciji menja samo vladar. [6]

Međutim, nakon sramnog Briselskog sporazuma (ili de facto priznanja Kosova jer DŽon Lonk i francuski pravnik I. Lamer de facto priznanje povezuju sa predajom pravosuđa stranoj vlasti) [7] ali i najave takozvanog “razgraničenja” (de iure priznanja) SPC se po prvi put susrela sa srpskim vlastima koje imaju neskrivenu nameru da dobrovoljno predaju manastire i crkve na KiM ( i to na 800 godina od dobijanja autokefalnosti).

U tom kontekstu, može se konstatovati i da je SPC preuzela zaključujući sa državom usmeni ugovor 2006 godine, i jednu obavezu. Učešće u donošenju Ustava 2006. godine je u suštini, obavezalo SPC da brani taj najviši pravi akt. To je u pravnom smislu drugačija situacija nego ona iz 1995. godine kada je patrijah Pavle stavio svoj potpis na Sporazum rukovodstva SRJ i RS u Dobanovcima uoči puta na mirovne pregovore u Dejton. On je tada nastupio kao jedna vrsta medijatora Tada je samo usaglašen zajednički sastav srpske delegacije. Takođe, Dejtonski sporazum (Pariski) je garantovan kasnije potpisima velikih sila. Ustav iz 2006. godine je pravni akt usvojen u okviru jedne države i njenog unutrašnjeg poretka uz referendum kao važan element njegove legitimnosti i legalnosti. Tačnije, referendum ne bi uspeo da nije bilo angažovanja SPC. Zato se može zaključiti da SPC ima pravo zasnovano na važećem Ustavu da iznese svoj stav povodom KiM. Ima to pravo i na osnovu legitimiteta koji je dala novom Ustavu jer Karl Šmit definiše legitimitet kao “realnu snagu”. [8]

Suspendovanje najvažnijih normi (državni udar) i preambule Ustava o KiM koje sprovodi vlast u periodu 2013-2019. ne daje takvim vlastima pravo da drži bilo kome moralne lekcije, ponajmanje SPC-u. Naprotiv, upravo je vlast ta sila u društvu koja se grubo odvojila od ustavnih normi zbog najnižih političkih interesa.

(nspm.rs)