OKONČANJE MAKEDONSKOG CRKVENOG RASKOLA

Piše dr Aleksandar Raković

Makedonsko crkveno pitanje više od pet decenija opterećivalo je odnose srpskog i makedonskog naroda. Bratski odnosi dva naroda bili su na ispitu zbog pretenzija komunističkog režima socijalističke Jugoslavije da razbije poredak Srpske pravoslavne crkve na prostoru Narodne Republike/Socijalističke Republike Makedonije. S tim u vezi, Srpska pravoslavna crkva je 1959. pod pritiskom komunističkih vlasti prihvatila da dodeli autonomni status za eparhije na području Narodne Republike Makedonije, priznala je Ustav Makedonske pravoslavne crkve a time i ustrojstvo ove autonomne crkve. U odlukama Srpske pravoslavne crkve iz 1959. nema nikakvog pomena da bi srpski srednjovekovni crkve i manastiri na prostoru Narodne Republike Makedonije – a najpoznatiji su Matejče, Staro Nagoričane, Markova crkva i Lesnovo – mogli biti izdvojeni kao stavropigijalni i time vezani za Srpsku patrijaršiju.

Od 1959. srpske srednjovekovne svetinje na prostoru Republike Makedonije su u sastavu Makedonske pravoslavne crkve i pod njenom su upravom. Eskalacija problema usledila je 1967. kada je Makedonska pravoslavna crkva pod vođstvom komunističkog režima protivkanonski proglasila autokefalnost odnosno secesiju iz Srpske pravoslavne crkve. Od tada je Makedonska pravoslavna crkva bila u raskolu sa Srpskom pravoslavnom crkvom i svim ostalim autokefalnim i autonomnim pravoslavnim crkvama. U vreme razbijanja socijalistička Jugoslavije, Srpska pravoslavna crkva pokušala je 1992. da argumentima ubedi makedonske vlasti u Skoplju da se pod nadležnost Srpske patrijaršije vrate srpske srednjovekovne crkve i manastiri, ali od toga nije bilo ništa. Tokom devedesetih godina 20. veka nisu urodili plodom ni pokušaji da se Srpska pravoslavna crkva, makar s jednim episkopom, vrati na prostor Republike Makedonije.

Srpska pravoslavna crkva i Makedonska pravoslavna crkva bile su na korak od pomirenja kada je 2002. potpisan Niški sporazum. Međutim, makedonski episkopi su po povratku u Skoplje povukli svoje potpise s tog dokumenta. Kao odgovor na to mitropolit veleski i povardarski Jovan Vraniškovski vratio se 2002. sa sveštenstvom svoje eparhije u kanonsko jedinstvo sa Srpskom pravoslavnom crkvom. Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve je u maju 2003. dao odobrenje mitropolitu Jovanu, kao egzarhu ohridskom, da odredi kandidate za nove vladike koje bi potom formirale Sveti arhijerejski sinod Ohridske arhiepiskopije u sastavu Srpske pravoslavne crkve. Kada je ustanovljena ta jerarhija, Srpska pravoslavna crkva je tomosom o crkvenoj autonomiji od 24. maja 2005. priznala crkvenu autonomiju Pravoslavne ohridske episkopije, na čelu sa arhiepiskopom Jovanom Vraniškovskim. Time je spor dve jerarhije postao spor tri jerarhije: s jedne strane Srpske pravoslavne crkve i Pravoslavne ohridske arhiepiskopije, a sa druge strane Makedonske pravoslavne crkve u raskolu.

Dijalog crkava je ušao u ćorsokak a posebno nije mogao da se odvija tokom nagomilanih sudskih procesa i tamnovanja vladike Jovana Vraniškovskog. Naime, arhiepiskop Jovan je, od 2004. pa nadalje, čak trinaest godina bio izložen teškom progonu i robiji u Republici Makedoniji. Međutim, carigradska intervencija u Kijevu bacila je novo svetlo na budućnost odnosa među pravoslavnim crkvama. Odluka carigradskog patrijarha Vartolomeja iz 2018. da razreši raskola dve separatističke ukrajinske crkvene frakcije, bila je uvertira za njegovu odluku da tim separatističkim frakcijama – ujedinjenim pod imenom Pravoslavna crkva Ukrajine – u januaru 2019. samovoljno dodeli tomos o autokefaliji i time naruši kanonski poredak Moskovske patrijaršije na prostoru Ukrajine. Time je ukrajinsko crkveno pitanje postalo jednako sporno kao i ukrajinsko državno pitanje. Carigradska patrijaršija je slala signale kako je spremna da se upetlja i u kanonski prostor Srpske pravoslavne crkve u Republici Makedoniji. U isto vreme, nakon izbora mitropolita zagrebačko-ljubljanskog Porfirija Perića za srpskog patrijarha (2021), Srpska pravoslavna crkva i Makedonska pravoslavna crkva su mesecima van domašaja javnosti vodile pregovore o povratku otcepljenje makedonske jerarhije u kanonsko jedinstvo sa Srpskom pravoslavnom crkvom.

Pošto je 6. maja 2022. procurilo u javnost da su srpska i makedonska jerarhija na pragu pomirenja, Sveti arhijerejski sinod Carigradske patrijaršije doneo je 9. maja 2022. odluku da razreši raskola Makedonsku pravoslavnu crkvu, prizna je pod imenom Ohridska arhiepiskopija i samo u granicama „Severne Makedonije“, oduzme joj nadležnost nad eparhijama u makedonskoj dijaspori i uputi je da svoj status reši u razgovorima sa Srpskom pravoslavnom crkvom. Tim upadom u kanonski poredak Srpske pravoslavne crkve Carigradska patrijaršija je otvorila put za proceduru da ona prva prizna autokefalni status Ohridskoj arhiepiskopiji, prema već poznatom ukrajinskom scenariju. Stoga se Makedonska pravoslavna crkva 10. maja 2022. zahvalila carigradskom patrijarhu, a ostalo je da otvoreno pitanje da li su se Makedonci u korist Carigradske patrijaršije odrekli svojih eparhija u Severnoj Americi, Zapadnoj Evropi, Australiji i Novom Zelandu.

Ukoliko se ispostavi da je Carigradska patrijaršija preuzela makedonske eparhije u dijaspori, makedonski vernici u rasejanju mogu svoje duhovne potrebe obavljati u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, jer nemaju nikog bližeg od Srba. No, u skladu sa višemesečnim pozitivnim tokom pregovora, a na osnovu već poslate molbe Makedonske pravoslavne crkve da se vrati u kanonsko jedinstvo sa Srpskom pravoslavnom crkvom, Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve pozdravio je 16. maja 2022. prihvatanje statusa najšire moguće autonomije i pune samostalnosti Makedonske pravoslavne crkve – Ohridske arhiepiskopije. Time je rešen spor koji je počeo 1967. i posle 55 godina raskol je zaceljen.

Liturgiju pomirenja služili su 19. maja 2002. u Hramu Svetog Save u Beogradu srpski patrijarh Porfirije, makedonski arhiepiskop Stefan i arhijereji Srpske pravoslavne crkve, Makedonske pravoslavne crkve i Pravoslavne ohridske arhiepiskopije. Posebnu radost zbog povratka makedonske jerarhije u kanonski poredak iskazao je arhiepiskop Jovan Vraniškovski, koji je i naglasio da se od 19. maja 2022. retroaktivno priznaju sve Svete tajne koje je obavila Makedonska pravoslavna crkva. Javnost u Republici Srbiji i Republici Makedoniji sa odobravanjem je prihvatila pomirenje srpskih i makedonskih jerarhija. Hram Svetog Save u Beogradu bio je prepun vernika koji su došli da isprate ovaj događaj koji, nakon dvonedeljnih polemika, nije smatran iznenađenjem već očekivanim raspletom. Međutim, javnost nije bila upoznata s činjenicom da je Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve na zasedanju u maju 2022. već doneo odluku i da Srpska pravoslavna crkva treba da prizna autokefalnost Makedonskoj pravoslavnoj crkvi. Tu odluku srpski patrijarh Porfirije saopštio je 24. maja 2022. na zajedničkoj liturgiji arhijereja Srpske pravoslavne crkve, Makedonske pravoslavne crkve i Pravoslavne ohridske arhiepiskopije u Sabornom hramu Svetog Klimenta Ohridskog u Skoplju. Prema patrijarhu Porfiriju Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve „jednoglasno je izašao u susret molbi“ Makedonske pravoslavne crkve – Ohridske arhiepiskopije i „Sabor naše [Srpske pravoslavne] crkve odobrava, blagosilja, prihvata i priznaje autokefalnost ove [Makedonske pravoslavne] crkve“.

Naime, Srpska pravoslavna crkva držala se odluke koja je, oko procedure davanja autokefalnosti, doneta 2016. na Kritskom saboru. Prema toj odluci, Majka-Crkva odlučuje o tome da li su se stekli uslovi za dodeljivanje autokefalnosti Ćerki-Crkvi, a potom predlaže ostalim autokefalnim Pravoslavnim crkvama da potvrde i priznaju tu novu autokefalnu crkvu. Ali, Carigradska patrijaršija već se oglušila o odluku Kritskog sabora o dodeljivanju autokefalnosti, iako je taj sabor sama sazvala, jer je upala u teritoriju Moskovske patrijaršije na prostoru Ukrajine. To danas – u okolnostima sukoba u Ukrajini – izvesno vodi ka ruskom odgovoru da prostor reintegrisan u Rusiju bude deo centralnog crkvenog poretka Ruske pravoslavne crkve. Stoga je Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve – pošto se makedonska jerarhija vratila u kanonski poredak – doneo jedonoglasnu odluku o priznavanju autokefalije Makedonskoj pravoslavnoj crkvi kako bi se sačuvao kanonski poredak Pravoslavne crkve i pružila poruka da se na taj način sprečavaju intervencije na koje je bila spremna Carigradska patrijaršija.

Srpska pravoslavna crkva je oko donošenja ove istorijske odluke imala konsultacije sa Ruskom pravoslavnom crkvom i drugim autokefalnim Pravoslavnim crkvama, koje su čestitale srpskom patrijarhu Porfiriju i stavile mu do znanja da ih raduje odluka Srpske pravoslavne crkve o priznavanju autokefalnog statusa za Makedonsku pravoslavnu crkvu. Pritom, nije bilo nikakvih pritisaka sa strane na Srpsku pravoslavnu crkvu kako bi donela ovu odluku. Srpska pravoslavna crkva odluku nije držala u tajnosti da bi je sakrila od srpskog naroda već da bi bila sprečena intervencionistička sabotaža i scenario nalik ukrajinskom. Makedonski slučaj je izuzetak i nema nikakvih analogija sa Crnom Gorom ili bilo kojim drugim srpskim prostorom.

Da se dogodila inostrana intervencija na kanonskom prostoru Srpske pravoslavne crkve u Republici Makedoniji, Srpska pravoslavna crkva bi bila prinuđena da prekine komunikaciju sa Carigradskom patrijaršijom, a time i sa Svetom Gorom, čime bi nužno bilo raskinuto srpsko kanonsko opštenje sa srpskom carskom lavrom – manastirom Hilandar. Ne bi više bilo ni organizovanih pokloničkih putovanja srpskih vernika na Svetu Goru. Dalje, posle odluke o kanonskom jedinstvu Srpske pravoslavne crkve i Makedonske pravoslavne crkve, Pravoslavna ohridska arhiepiskopija biće integrisana u Makedonsku pravoslavnu crkvu, u bratskom raspoloženju, prema sporazumu koji će uskoro biti uobličen. Pored toga, arhijereji i sveštenstvo Srpske pravoslavne crkve i Makedonske pravoslavne crkve zajedno će služiti i u srpskim zemljama i u Republici Makedoniji, a srpski i makedonski narod zajedno će se pričešćivati. Srpska pravoslavna crkva moći će, dakle, da služi u srpskim srednjovekovnim manastirima i crkvama iz Nemanjićkog perioda koji su 1959. predati na upravu Makedonskoj pravoslavnoj crkvi, a uskoro će biti organizovana prva poklonička putovanja iz srpskih zemalja u ove svetinje koje danas spajaju srpski i makedonski narod. Na kraju, ovo je vrlo važno. Patrijarh Porfirije je uložio puno energije da se makedonski crkveni raskol okonča i prepoznao je u arhiepiskopu Stefanu osobu koja je spremna da načini takav korak ka pomirenju. Bilo je logično da Srbi i Makedonci, kao dva najbliža naroda koji dele istoriju i kulturu, uspostave crkveno kanonsko jedinstvo. To će uticati na stabilizaciju odnosa u Pravoslavnoj crkvi u celini, ali i doprineti produbljenijoj saradnji Republike Srbije i Republike Makedonije.

(Kulturni centar Novog Sada)