Porfirije

Piše: Želidrag Nikčević

Njegovo ime se približno može prevesti kao „crveni kamen“. Odmah se prisjećamo analogije sa srednjovjekovnom alhemijom – postojalo je učenje da je crveni kamen baš onaj znameniti kamen filosofa, koji po legendi dodirom iscjeljuje čovjeka i prirodu, daruje im vječni život i izobilje. Filosofski kamen – to i jeste ličnost na višem stepenu svog razvoja, o kojoj tako pronicljivo govori Dostojevski, ličnost koja je dosegla apsolutnu samopredanost, da bi i svi drugi postali takvi.

U „Zločinu i kazni“ Porfirije Petrovič sebe naziva „dovršenim“ čovjekom. Da bi izgradio taj lik, Dostojevski majstorski koristi riječ koja površno zvuči kao neki prigovor (dovršen – onaj koji se više ne razvija, koji je zamro), a u dubini titra drugi, pozitivan smisao, značenjski veoma obogaćen. Porfirije je dovršen čovjek u smislu ishođenja na viši stepen razvoja ličnosti, koja od sada ne traži ništa za sebe, nego se trudi da pomogne drugome. Upravo zato je njemu bilo suđeno da pomogne Raskoljnikovu da stigne do svog preobražaja.

Sjećate se, u jednom razgovoru s Rodionom Romanovičem Porfirije počinje da kokodače. To, naravno, nije slučajno, jer kod Dostojevskog ništa nije slučajno. Porfirije se nosi s Raskoljnikovom kao kokoška s jajetom. Jaje je simbol rađanja novog života. Porfirije Rodionu postepeno otkriva novi život, podstiče ga na promjenu uma – metanoju – na pokajanje koje zaista radikalno mijenja čovekov život. Pritom, Dostojevski nedvosmisleno kazuje da je garant pravilnog odvijanja tog procesa – Gospod Bog. Dejstvo više sile diskretno reguliše taj proces, zadržavajući ga u potrebnim granicama.

U jednom trenutku Porfirije odlučuje da ubrza stvar, počinje da pritiska Raskoljnikova, iznuđujući priznanje. Raskoljnikov, međutim, još nije sazreo, još nije spreman za istinsko i samostalno pokajanje. Baš tada u isledničku sobu upada moler Mikolka i viče: „Ja sam ubica!“ Za Raskoljnikova je to spas od preuranjenog, neosmišljenog, iznuđenog priznanja, koje bi mu nanijelo nepopravljivu štetu, a Porfirije se zaustavlja i koncentriše na nesrećnog Mikolku, ostavljajući Raskoljnikova da „sazrijeva“. A kad je Rodion Romanovič već spreman, kad više ne može a da se ne pokaje, Porfirije ga dovodi do kraja, do konačnog preobražaja. Crveni kamen preobražava metal u zlato, zato što je svaki drugi metal u stvari povrijeđeno, bolesno, nedovršeno zlato. U tom smislu možemo reći da Porfirije nastupa u ime Dostojevskog. On stvara onakvog Raskoljnikova kakvog je zamislio sâm Fjodor Mihajlovič. Pa možda možemo reći: pomalo stvara i nas.