Odnosi Crne Gore i Turske od srednjeg veka do danas

Piše: Prof. dr Boris Stojkovski

Poslednjih nedelja svedoci smo dosta zategnutih odnosa između Crne Gore i Turske. Iako se u Crnu Goru doselilo u poslednjih nekoliko godina nemalo turskih državljana, koji se bave različitim aktivnostima, od ugostiteljstva pa nadalje, a sama Turska predstavlja značajnog investitora u Crnu Goru, situacija se ipak značajno zakomplikovala i eskalirala. Ovom prilikom nećemo ulaziti u sve one nemile događaje koji su se zbili u Crnoj Gori, niti ćemo dublje analizirati ove političke odnose, već je namera da se pruži jedan kratak, koncizan pregled odnosa Crne Gore i Turske u različitim istorijskim epohama.

Turska od ranog osmanskog doba, sve do danas, vodi višestruku politiku. Jedan pravac usmeren je na Balkan, drugi, mnogo značajniji ka Istoku, pre svega Persiji, a tu je uvek i komplikovana unutrašnja situacija, bilo da se radi o nekadašnjim maloazijskim emiratima ili savremenom kurdskom pitanju. Dakle, Turska u poslednjih nešto više od šest vekova ima veoma kompleksnu spoljnu politiku koja se često prepliće sa unutrašnjopolitičkim gibanjima i odnosima. Balkansko poluostrvo je most prema srednjoj Evropi i dalje ka zapadu, a Jadransko more je takođe u osmanskoj i turskoj prošlosti igralo važnu geopolitičku ulogu. Sultan Mehmed II Osvajač je pred kraj svoje vladavine (odnosno njegov zapovednik Gedik Ahmed-paša) osvojio Otranto, ključ Jadrana. Na taj način, 1480. godine, Turci su po prvi put zagospodarili ključnom tačkom Jadranskog mora i započeli borbu za dominaciju nad Mediteranom. To je nastavljeno sa još većim zamahom u vreme Sulejmana Veličanstvenog, kada su Osmanlije opsele čak i Maltu.

Osmansko-habzburški ratovi su iz korena izmenili i položaj pokorenog stanovništva. Migracije Srba ka severu su sve bile veće, islamizacija i naseljavanje nesrpskog življa sve izraženije, jednako kao i nasilje lokalnih muslimanskih gospodara, dok je Turska postala bolesnik na Bosforu. Tokom XVIII i XIX veka Osmansko carstvo prolazilo je kroz velike promene i turbulencije i na unutrašnjem i spoljnom planu. Srbe, gde god boravili, slobodarski duh nije napuštao, naprotiv. Od 1804. godine, pa sve do potpunog sticanja nezavisnosti 1878. godine na Berlinskom kongresu trajala je srpska borba za modernu nacionalnu državu i ujedinjenje srpskog naroda. NJu su karakterisali i direktni vojni sukobi i diplomatske aktivnosti, kao i borba osmanskih Srba za svoja prava čak manjim delom i kroz saradnju sa carigradskim institucijama. Konačno, Osmanlije su najvećim delom sa Balkana proterane 1912-1913. godine nakon balkanskih ratova.

Uloga Crne Gore u tome bila je izuzetno velika, a borba protiv Turaka Osmanlija je dobila posebno mesto u crnogorskoj kulturi sećanja. Posebno, kada se uzme u obzir činjenica da su borbe srpskog naroda na tlu današnje Crne Gore protiv osmanlija trajale četiri i po stoleća skoro neprekidno. Za vreme vladavine srpskih despota Stefana Lazarevića (1421—1427) i njegovog naslednika Đurđa Brankovića (1427—1456), kada je Zeta bila u sastavu srpske države, na širem području same Zete su vođene česte borbe sa Mletačkom republikom na jednoj i Osmanskim carstvom na drugoj strani. Tokom vremena, Mlečani su uspeli da uspostave svoju vlast u primorskim gradovima, a Turci su 1456. godine preuzeli tvrđavu Medun, poslednje uporište Despotovine u Zeti. Na taj način, možemo slobodno reći, Turska je počela da zauzima, pedalj po pedalj, krajeve Crne Gore.

Dolaskom na vlast dinastije Crnojevića počela je velika borba Zete protiv Turaka da se sačuva samostalnost ove srpske oblasne države. Sve do 1496. godine, kada potpada pod vlast Osmanskog carstva, Zeta je bila značajan činilac na balkanskom prostoru u međunarodnim gibanjima, stišnjena između narastajuće osmanske opasnosti i mletačkih interesa na Balkanu. Zeta je po drugi put izgubila državnu samostalnost krajem 1496. godine, što je ovoga puta bilo i konačno, sve do 1878. godine kada je Crna Gora dobila državnost i međunarodno priznanje na Berlinskom kongresu. Uvidevši da se ne može održati, Đurađ Crnojević je pobegao pred Turcima, koji su njegovu državu priključili Skadarskom sandžaku, a Đurđevom bratu Stefanu Crnojeviću, koji je bio u turskoj službi, ostavili su porodične posede u lično vlasništvo. Tako je i tlo dobrog dela današnje Crne Gore, kao i Skadra, koji je bio organski vezan za srpsku srednjovekovnu državnost, posebno baš preko Zete, bilo uključeno u državni i administrativni sistem Osmanskog carstva. Nedugo potom, 1513. godine, kada je na istom području osnovan poseban sandžak Crna Gora, a za prvog (i jedinog) sandžakbega postavljen je Skender Crnojević, najmlađi brat Đurđa i Stefana, koji je primio islam. Od 1530. godine, pak, ponovo je celo područje pripojeno Skadarskom sandžaku.

Tokom XVI veka popisivano je stanovništvo i razrezivan porez, ali ne uvek dosledno što je dovodilo i do buna protiv osmanske vlasti. Može se reći da je antitursko nastojanje i raspoloženje na tlu Crne Gore bilo kontinuitet više vekova. To je, kao što je dobro poznato ostavilo ogroman trag u lokalnoj tradiciji, možda čak veći nego u bilo kom drugom delu srpskih zemalja koje su bile pod osmanskom upravom. Ta epska i folklorna tradicija je postala neka vrsta genetskog koda snažno utkanog u celokupni identitet Srba iz Crne Gore, u porodične tradicije i priče.

No, vratimo se na istorijski tok. Veliku ulogu u formiranju ove i ovakve tradicije imala je Srpska pravoslavna crkva, ali i sklop istorijskih okolnosti. Današnje područje Crne Gore bilo je u to vreme pod jurisdikcijom triju eparhija: Cetinjske, Budimljanske i Hercegovačke, koje su se počevši od 1557. godine ponovo nalazile u sastavu obnovljene Pećke patrijaršije. Za razliku od budimljanskih i hercegovačkih vladika, koji su stolovali duboko u unutrašnjosti Crne Gore i (stare) Hercegovine, na područjima pod jakom i organizovanom turskom vlašću, cetinjski mitropoliti su zahvaljujući pograničnom položaju svoje eparhije, ali i svetosavskoj, te savremenijoj crnojevićkoj tradiciji, počeli da dobijaju širu ulogu u društvenom i političkom životu na prostorima Crne Gore, što je došlo do posebnog izražaja tokom 17. veka, kada je nastala specifična teokratska tvorevina na tlu Crne Gore.

Kad je 1684. godine Mletačka republika stupila u savez s Habzburškom monarhijom, Poljskom i papom, podstakla je crnogorska plemena na borbu protiv Osmanskog carstva. Ustanak crnogorskih plemena, iako ugušen porazom kod Vrtijeljke (1685), početak je pokreta za oslobođenje koji je tokom novog veka bio najznačajnija ideja vodilja u Crnoj Gori. U 17. veku se i hercegovački mitropolit Vasilije Jovanović (Sveti Vasilije Ostroški) obraćao papi za pomoć, kako bi se što čvršći savez stvorio protiv Turaka i kako bi se ova teritorija oslobodila od turske prevlasti.

Pravo oslobađanje Crne Gore od Turaka započinje sa vladikom Danilom, iz plemena Petrovića-NJeguša (1700—1735), dinastije koja je svakako najpoznatija u celokupnoj istoriji Crne Gore. Za njegovo vreme vezana je istraga domaćih poturica, koja se smatra kao prvo pravo delo definitivnog raskida s Turcima. U Crnoj Gori se upravo odomaćio i raširio termin poturica za novokonvertovano domaće stanovništvo koje je prešlo na islam. On je, činjenica, smatran uvek za prilično pogrdan i ironičan, ali je u vreme kad je nastao imao svoju veoma jasnu ulogu da označi, pa i stigmatizuje, one koji su promenili svoju veru, iako su razlozi za islamizaciju bili različiti, od čuvanja i sticanja privilegija, do pokušaja da se time odupre turskim nametima, pa i fizičkim zlostavljanjima.

Ovaj događaj je proslavio vladika Petar II NJegoš u Gorskom Vijencu i već mnogo puta ponavljana i podvlačena narodna tradicija. Ta istraga je, međutim istorijski gledano, krajnje sporna, isto kao i njen datum. Danas se uzima obično, da je iseljavanje islamiziranog stanovništva sa prostora Crne Gore bio dugotrajan, kontinuiran proces. Ali, borbe protiv Turaka nisu jenjavale, naprotiv. Bitke na Martinićima i Krusima 1796. godine predstavljaju dve znamenite pobede nad Turcima. Prvi srpski ustanak, kao i borbe u revoluciji 1848-1849. godine bili su signali za Crnu Goru da se celo srpstvo podiglo na protivtursku borbu. I u vreme vladike-pesnika NJegoša vođena je bespoštedna borba za oslobođenje od Turaka koji su bili najveći neprijatelji. Proglašenjem Knjaževine Crne Gore 1852. godine izbio je novi rat sa Turcima iz koga je Crna Gora izašla bez većih posledica. Svega šest godina docnije izvojevana je i pobeda na Grahovcu. Konačno, nakon rata sa Turcima 1876-1878. godine Crna Gora je na Berlinskom kongresu izvojevala nezavisnost. Iako je knjaz Nikola Petrović bio prilično uzdržan prema hercegovačkom ustanku 1875. godine, ipak je Crna Gora dala značajan doprinos borbi protiv Turaka i dočekala da bude priznata kao nezavisna i samostalna kneževina. Konačno, dala je veliki doprinos i u Balkanskim ratovima. Kralj Nikola je zavladao i Metohijom, koja je postala organski deo Crne Gore, a kosovski mit, koji su uvek negovao u crnogorskim nedrima, sada je postao i realnost.

Nakon Prvog svetskog rata došlo je do korenitih promena u svetu. Umesto Osmanskog carstva rodila se, pod Mustafom Kemal-pašom Ataturkom moderna Turska Republika, a nastala je i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, docnija Kraljevina Jugoslavija. NJen kralj, rođeni Cetinjanin i sin crnogorske kneginje Zorke Petrović, Aleksandar I Karađorđević posetio je januara 1934. godine Carigrad, a odnosi jugoslovenskog kralja i turskog lidera bili su iskreni i srdačni. Radili su na stvaranju Balkanskog saveza, a Ataturk je uglednom gostu ukazao dužnu pažnju. Večeralo se iz zlatnog posuđa, a kralj Aleksandar je Ataturku poklonio zlatnu tabakeru koju je ovaj čuvao. Nakon Marseljskog atentata u Turskoj je čak bila proglašena trodnevna žalost.

Iako je kralj Aleksandar bio svestan kompleksne istorije odnosa Srba i Turaka, prožete brojnim sukobima, znao je dobro i da su ti odnosi višeslojni, i, negujući vidovdanski kult i tradicije oslobodilačkih ratova, ipak je sa Turskom gradio nove odnose, na krilima kojih se korača i danas. Crna Gora se nalazila u sastavu obe jugoslovenske države, a nezavisna država je postala tek, kao što je dobro poznato, 2006. godine. Od tada odnosi sa Turskom se kreću uzlaznom putanjom, uprkos istorijskom nasleđu i kulturološkom kodu koji je duboko uvek bio antiturski.

Dakle, iz svega ranije rečenog, jasno je da je u turskoj geopolitici jadranski prostor i samo more imalo značaja još od srednjeg veka, pa je to ostalo aktuelno i do danas. Turske investicije, kao i uticaj koji je ova država sve ove godine imala u Crnoj Gori temeljio se i temelji na više aspekata. Jedan jeste muslimanski živalj na tlu Crne Gore (dominantno pre svega oni koji se izjašnjavaju kao Bošnjaci), preko islamske zajednice, ali i drugih organizacija imaju čvrstu, pa i prirodnu vezu sa Turskom. Bošnjačka dijaspora iz Rožaja i drugih mesta u Crnoj Gori nije mala, posebno u velikim gradovima, poput Carigrada i naravno Ankare.

Dobri, ili bolje rečeno, što je moguće bolji, odnosi sa Turskom jednak su imperativ službenom Beogradu, kao i Podgorici. Turska ima nemali uticaj na muslimanski (bošnjački) faktor na obe zemlje, daje značajne investicije i ulaže dosta novca u obe države. Osim toga, njeni interesi u Crnoj Gori su i geostrateški. Obe su države i članice NATO saveza. No, identitetski problem (šizofrenija) kulja u Crnoj Gori nesmanjenom žestinom. Pokušaji da se nemili događaji dovedu u kontekst Srbije predstavljaju još jedno u nizu kukavičijeg jajeta, poput konstantnih osuđivanja NJegoša zbog genocida nad Bošnjacima. Kompleksni crnogorsko-turski odnosi kroz vekove spojili su se sa pokušajima genetskog inženjeringa u Crnoj Gori i radi se o isprepletanim interesima. Nada ostaje da će se Crna Gora identitetski i kulturološki vrati sebi, a da bilateralni odnosi sa Turskom budu rešeni na demokratski način, jer je to od značaja za stabilnost cele regije.

(Mišljenja i stavovi u rubrici Kolumne/Drugi pišu nijesu nužno stavovi redakcije Borbe)